Khổng Tử là nhà triết học vĩ đại nhất của phương Đông. Triết học của ông nhấn mạnh trên sự tu dưỡng đức hạnh cá nhân và cai trị bằng đạo đức: “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”. Những chân lý giản dị của Khổng Tử đi vào lòng người tự nhiên nhất như đó chính là tiếng gọi từ bên trong tâm tưởng mỗi chúng ta. Dù thời gian trôi qua và thế giới có đổi thay thế nào đi nữa, thì những giá trị tinh túy nhất của Khổng Tử luôn mãi sống với thời gian. Một trong những giá trị to lớn Khổng Tử để lại cho hậu thế chính là chữ "thời".
Thời là chỉ thời cơ, thế thời
Thời đến rồi, mệnh nên làm cái gì thì hãy làm cái đó, kết quả cuối cùng như thế nào do ông Trời quyết định. Chữ “Thời” ở đây chính là do Khổng Tử đề ra.
Con người làm việc đều muốn nắm bắt được thời thế và thời cơ. Thời cơ không đúng thì không thể ngóc đầu lên được. Có câu nói: “Hổ lạc bình dương bị khuyển khi, long khốn thiển thủy bị hà hý” (Hổ lạc đồng bằng bị chó khinh, rồng nơi nước cạn bị tôm giỡn). Không có thời cơ thì không được manh động, manh động chỉ rơi vào bị động, vậy nên cần bảo tồn thực lực, chờ thời hành động.
Cùng một đạo lý ấy, con người cần phải như rồng, nắm chắc thời cơ, làm được có thể lớn có thể nhỏ, có thể phi thăng có thể ẩn hình. Lớn thì gom mây phun mù, nhỏ thì tàng hình ẩn náu. Khi thăng thì bay lượn giữa vũ trụ, ẩn hình thì lặn nấp dưới sóng ba đào.
Hiểu được thời, thì sẽ làm được “thủ thời” (giữ thời, chờ thời). Thời cơ, thời thế là khách quan, không phải do con người tạo ra. Chúng ta không thể nào tạo ra được thời cơ, điều chúng ta có thể làm chính là chờ đợi thời cơ – Đây chính là thủ thời. Một người thủ thời, nhất định sẽ biết chuẩn bị đầy đủ, sẽ không để thời cơ trôi qua vô ích.
Cống hiến lớn nhất của Khổng Tử là “Thời”
Người bình thường đều cho rằng, điều vĩ đại nhất của Khổng Tử là đề ra chữ “Nhân”, thực ra không phải vậy. Nếu không có “Nhân” thì làm sao có quả “Nhân”, nếu không có quả “Nhân” thì làm sao có thể truyền thừa đời này sang đời khác? Do đó chữ “Nhân” không phải do Khổng Tử đề xuất, nó đã có từ rất lâu trước đó rồi.
Cống hiến vĩ đại nhất của Khổng Tử là chữ “Thời”, chữ thời trong từ thời gian. Mạnh Tử nhận xét: “Khổng Tử là bậc Thánh nhân thức thời vậy”. Khổng Tử có nhiều đệ tử như vậy, ít nhất cũng có 72 vị hiền năng, do đó Khổng Tử là bậc chí Thánh, không phải bậc đại Thánh. Khổng Tử gọi là chí Thánh, vậy tiếp theo là Mạnh Tử, gọi là á Thánh.
Khổng Tử nói với chúng ta rằng, cứ coi anh là Thánh nhân đi nữa, cũng không cách gì có thể lựa chọn thời gian. Cứ coi anh là Thánh nhân đi nữa, cũng chỉ có thể tùy theo thời mà điều chỉnh bản thân. Đây gọi là ‘thuận thời ứng mệnh’. Như vậy chúng ta biết được vì sao phải đặc biệt coi trọng thời.
Bạn không thể nào chọn được năm sinh ra, cũng không thể nào chọn được thời gian – Điều bạn có thể làm được, chỉ là chờ đợi thời. Thời hễ đến, bạn không nắm bắt được, khi đã mất thời rồi, chỉ là tốn công vô ích. Như thế bạn mới hiểu tại sao Khổng Tử nói: “Thời vậy, mệnh vậy”.
Theo thời mà hành động, theo thời mà có lựa chọn khác nhau
Làm hết việc con người (nhân sự), cuối cùng vẫn phải theo mệnh Trời. Thời là chủ động, không phải bị động. Thời phối hợp với chúng ta, thời chủ động, nó muốn phối hợp với chúng ta thì phối hợp, nó không muốn phối hợp với chúng ta thì không phối hợp. Không giống như ông Trời bảo mưa là mưa, bảo gió là gió, chúng ta không thể chi phối được. Cái chúng ta có thể làm chỉ là làm hết việc con người, nghe theo mệnh Trời.
Do đó chúng ta biết rằng nhất định phải chờ thời theo mệnh. Cho dù tất cả đã chuẩn bị sẵn sàng rồi, vẫn chưa thể hành động, nhất định phải chờ đến cái thời đó. Thời hễ đến, nhanh chóng hành động, tự nhiên sẽ mau chóng thành công. Thời chưa đến đã hành động, người khác đều biết bạn muốn làm gì, thì bạn sẽ làm việc chẳng nên, chính là đạo lý này.
Tác giả: