Theo tín ngưỡng dân gian, Rằm tháng 7 còn là ngày mở cửa ngục, các vong nhân được xá tội nên có lễ cúng Cô Hồn (vào buổi chiều) cho các vong linh không nhà cửa, không nơi nương tựa.
Nhiều người Việt tin rằng Lễ Xá tội vong nhân bắt nguồn từ công việc đồng áng của người nông dân trước kia. Bên cạnh đó họ còn cầu mong công việc được may mắn, không gặp trắc trở, người dân thường cầu xin thần linh, thổ địa... bắt giam những yêu ma, oan hồn lại cho khỏi quấy nhiễu.
Do đó, để cúng rằm thì cứ đúng ngày 15/7, mọi việc phải được hoàn tất, đó cũng là lúc "ông thần tha ma, chủ nhà tha thợ cấy", "mở cửa ngục xá tội vong nhân". Vào ngày này, người ta thường làm một lễ cúng tạ ơn các thần linh, và một mâm tưởng nhớ ông bà tổ tiên để cầu nguyện cho các vong hồn siêu thoát và cầu bình an cho gia đình.
Trong ngày rằm tháng 7, có hai cách làm cơm cúng rằm tháng 7: một là các món chay; hai là mâm cơm mặn để cúng. Tuy nhiên hiện nay, khá ít người làm món chay để cúng.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Cường, trong cuộc sống hiện nay, lễ Vu Lan còn được mở rộng ra để con cái hiếu thảo với cha mẹ ngay khi cha mẹ còn trên cõi đời này và đây là dịp khiến mọi người nhớ về gia đình, nguồn cội.
“Trong ngày cúng Lễ Vu Lan (rằm tháng 7) bao giờ cũng phải cúng tổ tiên nhà mình. Người ta thường chuẩn bị đồ cúng “trên chay dưới mặn”. Tức là trên hoa quả, dưới là cỗ mặn. Các món được chuẩn bị tùy theo điều kiện của mỗi gia đình, hoặc nấu các món ăn khi xưa ông bà tổ tiên của mình thích.
Theo đó thì người nào là trưởng tộc, thì chỉ cúng xôi và thủ lợn, đuôi lợn và 9 bát xếp chồng lên nhau, 9 đôi đũa. Nếu không có lợn thì cúng gà.
Còn là con trưởng trong nhà thì cúng 1 mâm cơm. Tùy tâm, có ít cúng ít, nhiều cùng nhiều, nhưng không thể thiếu là 7 cái bát chồng lên nhau.
Không phải con trưởng thì cúng 1 mâm cơm gồm nhiều đồ ăn và 5 cái bát tượng trưng cho ngũ đại đồng đường. Các gia đình nhớ là phải xếp bát chồng lên nhau.
Ông Cường giải thích: Nhiều Người Việt lâu nay thường lầm tưởng xếp 6 cái bát, để các cụ ngồi thành một mâm, thực ra không phải vậy. Số lượng bát cúng tùy thuộc vào việc bạn là con trưởng hay con thứ, tượng trưng cho các đời trong dòng tộc”.
Bên cạnh đó, ông Cường cũng cho rằng các gia đình nên mua một ít đồ cúng cô hồn.
“Vì quan niệm của dân gian, tháng 7 Âm lịch hàng năm là dịp Diêm Vương mở cửa Quỷ Môn Quan. Những ai có con cháu, các cụ sẽ được về ăn cỗ, còn những người không có con cháu, hoặc con cháu đi xa thì không được cúng kiếng.
Mâm cúng chúng sinh, gồm có các lễ vật: Quần áo chúng sinh với nhiều màu sắc, các loại bỏng ngô, chè lam, kẹo vừng, cháo, tiền vàng, cốc nước lã hoặc rượu, đĩa gạo trộn lẫn với muối (đĩa này sẽ được rắc ra vỉa hè phía xa nhà), ngô, khoai lang luộc để cúng cho những cô hồn, ma đói không nơi nương tựa” – nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Cường chia sẻ.
Tác giả: