Chỉ với 4 chữ, ông đã ‘hạ gục’ sứ thần nhà Thanh: Ai là người Việt Nam tài năng ấy?

Lê Quý Đôn, tên thật là Lê Danh Phương, tự Doãn Hậu, hiệu Quế Đường, sinh ngày 2 tháng 8 năm 1726, trong một gia đình có truyền thống khoa bảng. Ông xuất thân tại làng Diên Hà, thuộc trấn Sơn Nam Hạ, nay là thôn Phú Hiếu, xã Độc Lập, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Ông không chỉ là một thầy giáo mà còn là một nhà bác học lỗi lạc.

Từ khi còn nhỏ, Lê Quý Đôn đã nổi bật với sự ham học, thông minh và trí nhớ xuất sắc, được người đương thời tôn vinh như một “thần đồng”. Khi mới 5 tuổi, ông đã có thể đọc nhiều bài trong Kinh Thi. Đến 12 tuổi, ông đã hoàn thành việc đọc các sử sách của Bách Gia Chư Tử. Năm 14 tuổi, ông theo cha lên kinh thành Thăng Long và đã hoàn tất toàn bộ chương trình học kinh điển của Nho gia. Năm 17 tuổi, Lê Quý Đôn thi Hương và đạt danh hiệu Giải nguyên; khi 27 tuổi, ông tiếp tục đỗ Hội nguyên và Đình Nguyên Bảng nhãn. Sau khi đạt được các thành tích cao trong học tập, ông được bổ nhiệm vào nhiều vị trí quan trọng trong triều đình Lê - Trịnh.

Theo tài liệu Khâm định Việt sử thông giám cương mục, năm 1783, Lê Quý Đôn giữ chức Thượng thư bộ Công. Ông đã đóng góp rất nhiều cho các lĩnh vực như triết học, luật học, sử học, nông học, dân tộc học, xã hội học, thiên văn học và từ điển học. Người đương thời thường khuyên nhau: "Trong thiên hạ không có điều gì không hỏi Lê Quý Đôn".

Giai thoại nổi tiếng nhất về Lê Quý Đôn chính là sự kiện khiến sứ thần phương Bắc phải bái lạy. Vào năm 1764, khi đã từ quan về quê viết sách, Lê Quý Đôn được mời giải quyết một câu hỏi khó khăn của sứ thần triều Thanh. Khi sứ thần đến Việt Nam, họ đã dừng lại ở cửa ải, chỉ đưa ra một tấm vóc với nội dung "xa không ra xa, đông không ra đông", ngụ ý rằng họ sẽ không vào nếu không hiểu rõ nghĩa câu này. Triều đình không thể tìm ra lời giải nên đã đến nhờ Lê Quý Đôn.

Ông đã khuyên sứ thần gửi cho họ một chiếc áo cầu (áo bằng da dành cho quan lại). Sau khi làm theo, sứ thần đã quyết định tiến vào kinh đô. Lê Quý Đôn đã trực tiếp ra đón sứ thần, viết lên một mảnh giấy 4 chữ: "Phỉ xa bất đông". Ngay sau khi đọc xong, sứ thần đã bái lạy bốn lần và trả lại áo cho ông.

Nguyên nhân thực sự của sự dừng lại của sứ thần là do họ không có áo đại lễ, và qua cách Lê Quý Đôn giải mã thông điệp, ông đã thể hiện sự sáng tạo và trí tuệ đáng ngưỡng mộ.

Với những đóng góp xuất sắc của mình, tên tuổi của Lê Quý Đôn đã được đặt cho nhiều trường chuyên ở Việt Nam, nhằm khích lệ tinh thần học tập của học sinh. Nổi bật có các trường THPT Chuyên Lê Quý Đôn ở các tỉnh như Bình Định, Điện Biên, Đà Nẵng, Bà Rịa - Vũng Tàu, Khánh Hòa, Lai Châu, và Ninh Thuận. Các trường này đều có thành tích giảng dạy và học tập ấn tượng, luôn dẫn đầu về thành tích học tập trong tỉnh, với nhiều học sinh đạt giải cao trong các cuộc thi Olympic quốc tế và trong nước.

Tác giả: Trần Thu Thủy