Thị xã duy nhất của Việt Nam được mệnh danh là vùng đất ‘một ấp sinh hai vua’

Thị xã cổ có lịch sử hơn 500 năm

Theo sách "Đại Nam nhất thống chí" cổ kí, Sơn Tây hình thành từ hơn 500 năm trước. Vào năm 1469, dưới triều đại của vua Lê Thánh Tông, trấn Sơn Tây đặt tại La Phẩm, Tiên Phong, Quảng Oai (nay là Tản Hồng, Ba Vì, Hà Nội), khi đó có tên là Sơn Tây Thừa Tuyên.

Đến thời Lê Cảnh Hưng (1740-1786), trấn được chuyển đến Mông Phụ, Phú Lộc, Quảng Oai (nay là Đường Lâm, Sơn Tây). Đến năm thứ 3 của Minh Mạng (1822), trấn di chuyển đến Thuần Nghệ, Minh Nghĩa (nay là trung tâm Sơn Tây). Năm 1831, Trấn Sơn Tây được nâng cấp thành tỉnh Sơn Tây và trấn lỵ được chuyển thành tỉnh lỵ.

Vào năm 1942, thực dân Pháp đã chuyển đổi tỉnh lỵ Sơn Tây thành thị xã. Thị xã này là trung tâm hành chính của tỉnh Sơn Tây, bao gồm 6 huyện là Quốc Oai, Quảng Oai, Tùng Thiện, Phúc Thọ, Thạch Thất và Bất Bạt, có diện tích là 150 mẫu thuộc vùng Bắc Bộ và dân số đạt 6.116 người.

Vào tháng 6 năm 1965, theo quyết định của Chính phủ, thị xã Sơn Tây cùng với các huyện của tỉnh Sơn Tây được sáp nhập vào tỉnh Hà Đông để tạo thành tỉnh Hà Tây mới. Đến năm 1979, theo quyết định của Hội đồng Bộ trưởng, thị xã Sơn Tây cùng một số huyện thuộc tỉnh Hà Sơn Bình được chuyển về thành phố Hà Nội. Tháng 10 năm 1991, thị xã Sơn Tây lại được tách ra và trở lại trực thuộc tỉnh Hà Tây.

Ngày 13 tháng 4 năm 2006, Bộ trưởng Bộ Xây dựng đã ra Quyết định số 655/QĐ-BXD công nhận thị xã Sơn Tây là đô thị loại III. Đáng chú ý, vào ngày 2 tháng 8 năm 2007, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 130/NĐ-CP để thành lập thành phố Sơn Tây thuộc tỉnh Hà Tây.

Ngày 1 tháng 8 năm 2008, theo Nghị quyết số 15/2008/QH12 của Quốc hội Việt Nam, thành phố Sơn Tây được sáp nhập trở lại với Hà Nội. Sau đó, vào ngày 8 tháng 5 năm 2009, Chính phủ đã quyết định chuyển thành phố Sơn Tây thành thị xã Sơn Tây và thuộc quản lý của thành phố Hà Nội.

Website chính thức của thị xã Sơn Tây nêu rõ, thị xã này là điểm đầu tiên phía Tây của Thủ đô, nằm cách trung tâm Hà Nội khoảng 42km theo hướng Tây Bắc. Thị xã Sơn Tây được kết nối với trung tâm Hà Nội và các khu vực khác của đồng bằng Bắc Bộ, cũng như với khu vực Tây Bắc rộng lớn của đất nước thông qua một hệ thống giao thông đường bộ và đường thủy đa dạng, bao gồm các tuyến đường như sông Hồng kết hợp với sông Tích, quốc lộ 32, quốc lộ 21A, cùng các tuyến đường tỉnh như 414, 413 và những tuyến đường khác.

Khu vực này có tổng diện tích khoảng 113,46 km² và dân số ước tính là 240.000 người, được tổ chức thành 15 đơn vị hành chính cấp dưới bao gồm 9 phường và 6 xã. Địa phương này cũng là nơi đặt 53 cơ quan, tổ chức, bao gồm doanh nghiệp, bệnh viện, các trường học, cùng với 30 đơn vị quân đội.

Về mặt địa lý, thị xã giáp với huyện Phúc Thọ ở phía Đông, huyện Ba Vì ở phía Tây, huyện Thạch Thất ở phía Nam, và huyện Vĩnh Tường thuộc tỉnh Vĩnh Phúc ở phía Bắc, với dòng sông Hồng tạo thành ranh giới tự nhiên.

Những địa điểm không thể bỏ qua khi đến Sơn Tây

Kéo dài theo dòng chảy của thời gian, thị xã Sơn Tây đã từng là một pháo đài quan trọng bảo vệ phía Tây của Thăng Long - kinh đô lâu đời và cũng là điểm tựa văn hóa của xứ Đoài. Điều này giúp thị xã tích lũy được một di sản văn hóa, lịch sử phong phú, đa dạng và đặc sắc.

Nơi đây, được nuôi dưỡng bởi bề dày truyền thống văn hóa qua nhiều thế kỷ, giờ đây sở hữu 193 di tích lịch sử, kiến trúc tôn giáo, các cơ sở thờ tự và di tích ghi nhớ những sự kiện quan trọng của cách mạng và kháng chiến, cùng với hơn 300 ngôi nhà cổ kính. Trong số đó, có đến 68 di tích đã được phân loại và bảo tồn (trong đó có 15 di tích cấp quốc gia và 53 di tích cấp tỉnh, thành phố).

Các địa danh gắn liền với danh tiếng và hồn cốt của Sơn Tây như hồ Đồng Mô, thành cổ Sơn Tây, làng cổ Đường Lâm với những ngôi nhà bằng đá ong, chùa Mía, và nhiều di tích khác đã trở thành những biểu tượng đặc trưng của vùng đất này.

Làng cổ Đường Lâm

Làng cổ Đường Lâm, một di sản kiến trúc - nghệ thuật quốc gia, là tổ hợp của 50 di tích được coi là quý giá và khoảng 100 ngôi nhà cổ với lịch sử hơn một thế kỷ, cùng với gần 1.000 căn nhà mang đặc trưng kiến trúc nông thôn Bắc Bộ.

So với Hội An và khu phố cổ tại Hà Nội - những di sản đô thị, Đường Lâm nổi bật với việc bảo lưu trọn vẹn vẻ đẹp và bản sắc của một làng quê Việt Nam xưa cách đây nhiều thế kỷ, nằm giữa lòng đồng bằng châu thổ sông Hồng.

Khi bước chân đến làng cổ Đường Lâm, du khách có dịp hòa mình vào không gian văn hóa đặc trưng của làng quê miền Bắc với những hình ảnh quen thuộc như cây đa, giếng nước, sân đình. Người dân ở đây vẫn tiếp tục duy trì những phong tục, nghề thủ công truyền thống như làm tương, chè lam, và bánh tẻ, làm phong phú thêm cho trải nghiệm của du khách. Đường Lâm, với những giá trị văn hóa này, đã trở thành điểm đến hấp dẫn cho du lịch cộng đồng và du lịch làng nghề ngay sát Hà Nội.

Không chỉ vậy, Đường Lâm còn là nơi tôn vinh các nhân vật lịch sử lớn, được mệnh danh là nơi "một ấp sinh hai vua" - Phùng Hưng và Ngô Quyền. Tại đây còn có Văn Miếu Trấn Sơn Tây, một biểu tượng cho truyền thống hiếu học và tôn kính người thầy, được khắc họa qua hai bia đá ghi danh 288 vị khoa bảng từ thời Lý đến Mạc, làm sống dậy truyền thống của Trấn Sơn Tây xưa.

Thành cổ Sơn Tây

Thành cổ Sơn Tây, được biết đến như một trong những điểm tựa quan trọng của kinh đô Thăng Long - Hà Nội, không chỉ đóng vai trò như lá chắn bảo vệ mà còn là điểm xuất phát chiến lược cho việc mở rộng và kiểm soát các vùng biên giới của đất nước. Được xây dựng từ năm 1822, dưới triều đại vua Minh Mạng, thành này hoàn toàn được làm từ đá ong, một nguyên liệu xây dựng độc đáo của xứ Đoài, qua đó đảm bảo sự kiên cố cần thiết cho một công trình quốc phòng.

Ngoài ra, khu vực này cũng sở hữu Đền Và (hay còn gọi là Đông cung) - một phần của hệ thống tứ cung nổi tiếng tại xứ Đoài; cùng với đền Măng Sơn (Nam cung điện)... và một loạt các di tích khác với giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt.

Tác giả: Trần Thu Thủy