Bí ẩn về loài sen trong câu ca dao 'Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen'

Trong bài ca dao "Tát nước đầu đình" có câu: “Đêm qua tát nước đầu đình/Bỏ quyên chiếc áo trên cành hoa sen”. Khi đọc những câu ca dao này, nhiều người chỉ nghĩ rằng hoa sen ở đây là cây sen mọc trong đầm. Cách mà người xưa miêu tả có thể chỉ là một biện pháp tượng trưng, ước lệ trong văn học dân gian mà thôi.

Tuy nhiên, cũng có những suy đoán khác về cây sen trong trong ca dao. 

Việc vắt áo trên cành sen nếu xét trên thực tế, chúng ta sẽ thấy việc này khó xảy ra. Như bạn đã biết, các loại sen mọc trong đầm nước có phần cành khá mềm, dễ bẻ gãy, bên trong cành là lỗ rỗng. Vì vậy, việc vắt một chiếc áo lên cành hoa sen nghe sẽ không hợp lý.

Lý giải về vấn đề này, theo một bài viết trên Dân trí, trích dẫn ý kiến của nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Long thì cây sen trong bài ca dao "Tát nước đầu đình" dùng để chỉ cây sen đất, có nơi sẽ gọi là cây sen núi. Đây là một loại cây thân gỗ, có thể phát triển với kích thước lớn, thân gần giống cây hồng xiêm (cây saphoche) và phần lá sẽ hơi giống lá đa.

Cây sen cạn này hay được trồng ở khu vực đình, chùa. Hiện nay, một trong những nơi dễ nhìn thấy cây này chính là trong chùa Bối Khê (thuộc huyện Thanh Oai, Hà Nội). Theo các cụ trong Ban quản lý di lích thì cây sen trong chùa này đã có khoảng 400 năm nay. 

Về hình dáng, tất nhiên cây sen đất sẽ hoàn toàn khác với cây sen trồng trong nước. Về phần hoa, hoa sen đất có cánh màu trắng đục, cánh cứng, bông to, phần nụ trông y hệt như hoa sen nước. Khi hoa nỡ hết cỡ thì kích thước cũng phải bằng một chiếc bát ăn cơm. Hoa sen đất có mùi thơm thoang thoảng, phảng phất giống như mùi của hoa đại hay hoa mộc. Loai hoa này thường nở hoa vào khoảng tháng 3 đến tháng 6 âm lịch hằng năm. Mỗi bông hoa có thể nở trong khoảng 10 ngày.

Xung quanh việc cây sen trong bài ca dao "Tát nước đầu đình" cũng có nhiều ý kiến trái chiều.

Bên cạnh một số ý kiến cho rằng cây sen đó là cây sen đất thì cũng có quan điểm khẳng định đây chỉ là biện pháp ước lệ. Đình làng là chốn tôn nghiêm. Ngày xưa, phụ nữ đi qua đình thường phải cúi mặt hoặc lấy nón lá che nghiêng. Vì vậy, việc chàng trai hỏi cô gái có nhặt được chiếc áo trên cành sen trong đình sẽ không hợp lý. Phận đàn bà càng không thể đêm hôm qua lại, nhòm ngó đầu đình để bắt được áo của người khác.

Trong văn học dân gian, tính ước lệ, tương trưng phi thực tế xuất hiện khá nhiều. Có thể lấy vị dụ như trong các câu "Trên trời có đám mây xanh/Ở giữa mây trắng, chung quanh mây vàng" (thực tế không có mây xanh, mây vàng) hay "Hoa sen mọc bãi cát lầm/Tuy rằng lấm láp vẫn mầm hoa sen" (hoa sen vốn không mọc ở trong môi trường là cát)... Vì vậy, rất có thể cành hoa sen trong "Tát nước đầu đình" chỉ là một thủ pháp nghệ thuật chứ không nhất thiết phải gắn liền với hiện thực cuộc sống.

Hơn nữa chàng trai muốn bày tỏ tình cảm với cô gái cũng không cần phải chờ đến lúc bỏ quên chiếc áo mới tìm đến cô gái. Việc bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen chỉ là cái cớ để chàng trai bắt chuyện với người mình thầm thương trộm nhớ. Chàng trai cũng nhân cơ hội này để giới thiệu bản thân vì đoạn sau của bài ca dao này vẫn còn rất nhiều thông tin khác như anh còn độc thân, chăm chỉ chịu khó, nhà có mẹ già, sẵn sàng bỏ ra nhiều lễ vật có giá trị để hỏi cưới nàng…

Nguyên văn bài ca dao "Tát nước đầu đình"

Hôm qua tát nước đầu đình 

Bỏ quên chiếc áo bên cành hoa sen,

Em được thì cho anh xin

Hay là em để làm tin trong nhà?

Áo anh sứt chỉ đường tà,

Vợ anh chưa có, mẹ già chưa khâu.

Áo anh sứt chỉ đã lâu,

Mai mượn cô ấy về khâu cho cùng.

Khâu rồi anh sẽ trả công,

Đến khi lấy chồng anh sẽ giúp cho:

Giúp cho một thúng xôi vò,

Một con lợn béo, một vò rượu tăm.

Giúp cho đôi chiếu em nằm,

Đôi chăn em đắp, đôi trằm em đeo.

Giúp em quan tám tiền cheo,

Quan năm tiền cưới, lại đèo buồng cau.

Tác giả: Thanh Huyền