Củi hứa hôn (loong xare hoặc loong chier) là một phong tục lâu đời của đồng bào dân tộc Giẻ-T’riêng sống ở quanh khu vực huyện Đăk Glei nơi cực bắc tỉnh Kon Tum, giáp về tỉnh Quảng Nam.
[links()]
Thật ra cũng chưa được thống nhất cách gọi tên chuẩn xác cho thứ củi “đặc biệt” này. Tùy cách nghĩ mỗi người mà gọi là “củi hứa hôn”, “củi cưới”, “củi hồi môn”, “củi sính lễ”… Gọi cách nào thì cũng chỉ cho việc củi này là của các cô gái Giẻ-T’riêng dùng để gùi về dâng nộp cho nhà chồng trong ngày đám cưới.
Ngày nay, đi trên con đường thiên lý Hồ Chí Minh nối liền Nam Bắc, đoạn ngang qua vùng này rất dễ dàng bắt gặp những đống củi to đều đặn được xếp ngay ngắn, cao đụng hiên nhà ở những buôn làng người Giẻ-T’riêng lưa thưa ẩn hiện ven đường.
Đó là những đống củi hứa hôn, củi cưới của các cô gái chuẩn bị cho ngày “bắt chồng”.
Con gái Giẻ-T’riêng trước đây có lệ lấy chồng sớm. Thường ở độ tuổi từ 16 đến 18. Do vậy, chừng 14-15 tuổi là các cô đã bắt đầu đi rừng tìm củi gùi về xếp dần quanh nhà. Tìm được càng nhiều càng tốt.
Củi xếp thành đống cao chạm mái hiên. Hễ thấy nhà nào có đống củi kiểu ấy thì biết có con gái sắp đến tuổi lấy chồng. Củi hứa hôn được làm rất cẩn thận, chứ không như củi thường dùng hằng ngày.
 |
| Con gái Giẻ-T’riêng có lệ lấy chồng sớm. Thường ở độ tuổi từ 16 đến 18. Do vậy, chừng 14-15 tuổi là các cô đã bắt đầu đi rừng tìm củi gùi về xếp dần quanh nhà. Tìm được càng nhiều càng tốt. |
Trước hết phải chọn loại cây gỗ khi khô sẽ nứt theo sớ dọc, dễ chẻ. Thường được chọn nhất là cây gỗ dẻ. Vì thế nên củi hứa hôn được gọi là loong xare (loong: củi, xare: cây gỗ dẻ; còn loong chier: củi cưới).
Tục lệ không bắt buộc nhất thiết chỉ là gỗ dẻ, nhưng ít ra cũng phải được phần lớn là thứ gỗ này, vì nó chắc thịt, cháy tốt và đượm than.
Kích cỡ cây chọn làm củi thường có đường kính trên dưới 10 phân. Do vậy các cô chỉ chọn chặt cây non cho vừa kích cỡ và cũng là để dễ chặt hơn cây già, cây lớn. Củi được chặt thành đoạn trên dưới 1 mét và phải giữ độ dài ấy đều đặn cho cả đống, không được dài ngắn bất thường!
Trước khi xếp các khúc củi vào để bó (mỗi bó trên dưới 10 súc, tuỳ theo độ to nhỏ của cây) các cô gái dùng rìu băm bổ những nhát cạn dọc quanh thân súc gỗ, để khi khô sẽ nứt thành hình thù những tép củi nhỏ. Thoạt nhìn ngỡ đã được chẻ rời ra nhưng kỳ thật vẫn dính nhau theo từng súc một.
Do vậy nên ở hai đầu đống củi, nhìn vào sẽ thấy những nét rạn nứt đều bằn bặn như dấu vân cây hay những hoa văn lượn sóng, trông giống như một chòm sao lớn, rất đẹp mắt. Nhìn hai đầu củi thấy cả một kỳ công của các cô gái.
Chỉ với chiếc rìu hoặc con dao rựa thô sơ, các cô gái phải gọt tề sao cho mặt cắt của các đầu súc bằng thẳng phẳng phiu như đã được đo cưa cẩn thận! Tưởng tượng nếu đặt lên đó quả trứng gà cũng khó bị lăn xuống đất! Ấy như là một sự thử thách tính khéo léo của các cô.
Củi hứa hôn là để các cô gái gùi về dâng nộp nhà chồng trong dịp đám hỏi và đám cưới. Đám hỏi nộp ít hơn, khoảng dăm ba, dăm bảy chục bó. Đám cưới nộp nhiều hơn, có khi đến vài ba trăm bó, tuỳ theo số lượng dự trữ được của cô gái.
 |
| Củi hứa hôn là để các cô gái gùi về dâng nộp nhà chồng trong dịp đám hỏi và đám cưới. Đám hỏi nộp ít hơn, khoảng dăm ba, dăm bảy chục bó. Đám cưới nộp nhiều hơn, có khi đến vài ba trăm bó. |
Thường thì các cô cố gắng có được càng nhiều càng tốt vì ngại nhà chồng chê mình lười nhác. Đây là một cách đo tính kiên trì, siêng năng của cô gái.
Nếu gần đến ngày cưới chồng, ngày nộp củi mà bản thân cô gái chưa chuẩn bị được nhiều như ý muốn thì cả gia đình họ tộc được huy động đến làm giúp. Khi nào thấy “dễ coi” thì thôi.
Trong trường hợp do thoả thuận giữa hai gia đình để chàng trai ở rể lại nhà cô gái thì củi này cũng phải đem sang nộp cho cha mẹ nhà chồng. Để đáp lại công lao cô gái, phía nhà trai cũng chuẩn bị lễ tiệc cho ngày đón củi không kém phần trọng thị.
Vào ngày ấy, ngoài những món ăn thức uống thông thường có sẵn trong nhà hoặc dễ dàng tìm kiếm, tục lệ bắt buộc phải có món cá sông và chuột đồng. Đặc biệt là chuột đồng, bà con vùng này rất chuộng. Hai món này, tùy từng khu vực cư ngụ của bà con ở đây là rất khó tìm.
Có khi nhà trai cũng phải huy động nhiều người trong gia tộc cùng đi săn tìm rất vất vả trong nhiều ngày mới có đủ số lượng cá và chuột để đãi khách trong ngày vui trọng đại ấy.
Việc làm này có ý nghĩa nhà trai cũng kỳ công gian khó lắm để đáp lại sự nhẫn nại, chịu thương chịu khó của cô gái trong quá trình gom củi hứa hôn.
Tại làng Đông Lốc thuộc xã Đăk Man huyện Đăk Glei - Kon Tum, nằm dưới chân đèo Lò Xo gấp khúc, sát ven đường Hồ Chí Minh, chúng tôi chọn một nhà có đống củi to nhất, đẹp nhất vào thăm. Cả nhà đi làm rẫy vắng, ở nhà chỉ có cô gái Y Nhung, 18 tuổi.
 |
| Y Nhung bảo: “Bây giờ cấm chặt phá rừng, giao rừng cho bà con quản lý rồi, chặt phá cây non, cây xanh là không đúng nữa rồi. Nhưng phong tục thì phải làm theo. Có điều bây giờ bà con cũng thông cảm, cho nộp ít thôi, chủ yếu là tìm cây khô có sẵn. Bắt chồng mà không có củi… kỳ lắm”! |
Nhìn đống củi xếp cao bằn bặn dọc dài theo một phía đầu hồi, cao chạm chái hiên nhà như đang chiêm ngưỡng một công trình nghệ thuật, mới thấy quý phục sự khéo tay và tinh thần nhẫn nại của các cô gái Giẻ-T’riêng.
Đối diện nét tươi xinh rạng rỡ và ngây thơ chân chất của cô sơn nữ bên cạnh “công trình” bao nhiêu lâu khó khổ của mình, chúng tôi đề nghị chụp ảnh. Y Nhung vừa mừng rỡ vừa ngượng ngùng xin phép vào nhà thay vội bộ váy áo truyền thống của dân tộc mình còn hằn nếp gấp.
Y Nhung khoe rằng bộ váy này được chính tay mẹ làm cho từ vải cũng do chính tay mẹ xe sợi dệt nên. Thấy cô gái vui vẻ vô tư và hay chuyện, chúng tôi hỏi han tìm hiểu thêm về quê hương xứ sở và phong tục tập quán.
Y Nhung cho biết không chỉ theo phong tục thường thấy trước đây chỉ có con gái chủ động “bắt chồng” mà ngày nay đã có nhiều con trai cũng đã chủ động “bắt vợ” rồi. Nhưng dẫu là trai hay gái chủ động trong việc kết hôn thì các cô gái vẫn cứ phải có củi hứa hôn.
Y Nhung bảo: “Bây giờ cấm chặt phá rừng, giao rừng cho bà con quản lý rồi, chặt phá cây non, cây xanh là không đúng nữa rồi. Nhưng phong tục thì phải làm theo. Có điều bây giờ bà con cũng thông cảm, cho nộp ít thôi, chủ yếu là tìm cây khô có sẵn. Bắt chồng mà không có củi… kỳ lắm”!
Nói xong, cô gái cười bẽn lẽn đến là duyên. Chúng tôi chúc cô mau “bắt” được “cái” chồng tốt, “ưng cái bụng” của mình. Y Nhung cười vô tư: “Ô! Ô!... Khó lắm mà!”.
Đúng như lời Y Nhung nói, đã là phong tục tập quán ngàn đời thì khó mà bỏ được trong ngày một ngày hai. Chỉ nên vận động bà con có quy định mới, rút bớt lượng củi xuống, mang tính tượng trưng thôi, để cây con của rừng đỡ bị chặt phá, để bảo vệ môi trường thiên nhiên.
Và nhất là để các cô gái Giẻ-T’riêng xinh đẹp giỏi giang nơi đây bớt phần vất vả trong chuyện lấy chồng!
Có lần chúng tôi hỏi chuyện với Thiếu tướng Biên phòng Đinh Hồng Đe, người Giẻ-T’riêng, đang nghỉ hưu tại quê nhà Đăk Glei về chuyện củi hứa hôn.
Ông tướng Biên phòng quắc thước đẹp lão dễ gần này kể rằng trước đây, đúng là cũng có những điều bó buộc như những gì chúng tôi đã nghe, nhưng ngày nay có khác hơn rồi.
Ví dụ như vừa rồi, ông cho khai thác vườn cây bời lời của gia đình, sau khi bóc vỏ để bán, phần thân gỗ còn lại, ông phơi khô để dành làm củi đốt dần.
Một hôm có cô cháu gái trong họ hàng đến thưa xin phần gỗ bời lời ấy để làm củi hứa hôn vì đã sắp ngày cưới mà cô chưa chuẩn bị được nhiều củi, “khó coi” với nhà trai quá! Cô bảo không muốn chặt phá cây con của rừng nữa, và nhà trai đã ủng hộ việc làm này!
Khi hỏi thêm thế ngày xưa, ông bà “ưng” nhau, bà nhà có nộp củi hứa hôn không và nộp nhiều không? Ông tướng Biên phòng cười cười nói ngượng ngùng: “Cũng có chứ, nhưng… ít thôi, tượng trưng thôi để giữ lễ tục ông bà chứ mình là sĩ quan, là cán bộ mà!...”.
Có phải do từ những suy nghĩ “tiến bộ” này mà gần đây. ở Đăk Glei trong phong trào phát động trồng vườn rừng, trong vườn rừng của mình bà con Giẻ-T’riêng trồng xen nhiều một số loại cây thương nghiệp như bời lời, quế… Sau khi khai thác vỏ, phần thân gỗ còn lại sẽ dùng làm củi hứa hôn.
Như vậy, vẫn giúp các cô gái giữ được phong tục của dân tộc mình mà cũng vẫn bảo vệ được hệ sinh thái, bảo vệ môi trường thiên nhiên, tránh được chuyện phá hoại cây non. Thật là lợi cả đôi đường!
Bây giờ, ngồi xe lướt ngang qua đường thiên lý Hồ Chí Minh, những đống củi hứa hôn như những công trình nghệ thuật vẽ thêm một cảnh quan đẹp mắt bên cạnh muôn vàn vẻ kỳ thú của đại ngàn Trường Sơn trên suốt dọc dài quanh co khuất khúc núi rừng.
- Tạ Văn Sỹ
