Khi nhắc đến loại cá này, những người sinh ra và lớn lên ở vùng quê vào những năm 80 và 90 chắc chắn sẽ không thấy xa lạ. Đây là món cá gắn liền với những năm tháng khó khăn của tuổi thơ, nhưng giờ đây lại trở thành một đặc sản được bán với giá cao.
Loại cá này chính là cá tép dầu, hay còn gọi là cá thầu dầu, một đặc sản nổi tiếng của người dân tộc ở Sơn La. Cá tép dầu có kích thước nhỏ, chỉ khoảng 2 - 3 đầu ngón tay. Mùa cá tép dầu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 4 hàng năm, khi người dân thu hoạch chúng từ sông Đà và lòng hồ thủy điện Sơn La.
Với mỗi mùa cá tép, số lượng cá thường rất lớn. Người dân chế biến cá bằng cách làm sạch, tẩm ướp gia vị và phơi khô. Sau khi được làm sạch, cá được tẩm ướp các gia vị như muối, tương ớt, sa tế, đường, bột nghệ… để gia vị thấm đều vào từng thớ thịt. Cuối cùng, cá được phơi ở những nơi thoáng mát và cao ráo để bảo quản.
Với mỗi mùa cá tép, số lượng cá thường rất lớn.
Chị Hoài ở Quỳnh Nhai, Sơn La chia sẻ rằng, trước đây cá tép dầu thường xuyên xuất hiện nhưng không được coi trọng về mặt kinh tế. Người dân thường chế biến chúng thành các món ăn dân dã hoặc làm mắm khi không dùng hết. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, loại cá này đã trở thành đặc sản, được bán rộng rãi ở nhiều tỉnh thành. Để bắt cá tép dầu, người dân phải dùng bóng điện thắp sáng từ tối hôm trước để dụ cá, và đến sáng hôm sau mới kéo lưới lên.
"Cá tươi khó vận chuyển và kích thước nhỏ, nên cá tép dầu tươi không được ưa chuộng nhiều. Người dân phơi khô cá để bán ra thị trường. Cá tép dầu khô có vị ngọt và được so sánh với cá chỉ vàng," chị Hoài cho biết.
Vì cá nhỏ, nên công đoạn chế biến và làm sạch rất công phu. Cá được rửa sạch, bỏ cỏ rác, đánh vảy và lọc ruột. Sau đó, cá được ướp với ớt tươi, đường, muối, sa tế và các gia vị địa phương trong 15 phút rồi phơi nắng. Giàn phơi cá làm bằng tre, tùy theo thời tiết, cá có thể mất từ 2 đến 4 ngày để khô. Từ 5 kg cá tép dầu tươi chế biến ra được 1 kg cá khô. Vào những ngày nắng hanh, chỉ cần một hai ngày là cá có thể khô và đóng gói.
Vì cá nhỏ, nên công đoạn chế biến và làm sạch rất công phu. Cá được rửa sạch, bỏ cỏ rác, đánh vảy và lọc ruột.
Trên các chợ mạng, cá tép dầu tươi và khô được nhiều người rao bán. Cá tươi thường được quảng cáo là dày mình, ăn được cả xương, giàu canxi và có thể chế biến thành nhiều món như kho, canh chua, hoặc làm chả cá. Cá tép dầu khô có giá cao hơn, lên tới 300.000 đồng/kg, thường được nướng hoặc rán, rất được ưa chuộng trong các bữa nhậu.
Chị Giêng, một người dân Sơn La, cho biết: "Với cách chế biến đặc trưng, cá tép dầu khô mang lại hương thơm, độ ngậy và vị ngọt, cay hòa quyện trong từng thớ thịt trắng ngần. Gia đình tôi thường mua cá tép dầu khi vào mùa, làm khô và bán hết ngay. Khô cá tép dầu hiện được nhiều khách từ các tỉnh thành và các nhà hàng ưa chuộng. Vì độc đáo và thơm ngon, nhiều du khách cũng mua khô cá tép dầu làm quà cho người thân."
Để chọn được khô cá tép dầu ngon, bạn nên chú ý đến màu sắc bên ngoài của cá. Cá tốt có màu vàng nhạt, trong và tươi sáng. Khi sờ vào cá, cảm giác khô ráo, không bị ướt tay, và cá vẫn đầy và chắc thịt. Nếu cá bị ướt và rỉ nước, có thể là cá đã để lâu, không nên mua.
