Cá Chiên sông Đà – “kỳ ngư” giữa lòng Tây Bắc
Trong những dòng chảy cuồn cuộn của sông Đà, sông Lô hay sông Gâm, có một loài cá mang dáng vẻ kỳ lạ nhưng lại gắn liền với biết bao câu chuyện huyền thoại: cá Chiên. Không chỉ được mệnh danh là “cá tiến vua” trong thời phong kiến, cá Chiên còn là báu vật thiên nhiên được ghi danh trong Sách Đỏ Việt Nam bởi mức độ quý hiếm và giá trị sinh thái.
1. “Kẻ dăn mồi” sông Đà – ngoại hình dữ tợn, bản năng săn mồi đỉnh cao
Cá Chiên, còn được gọi là cá xâu xá vàng, thuộc họ cá vược và thường trú ngụ ở vùng nước xiết, sâu hun hút nơi đáy sông Đà, sông Lô, sông Gâm. Với kích thước khổng lồ có thể lên tới vài mét, thân hình thô ráp, vảy màu xám bạc, cá Chiên dễ khiến người ta lầm tưởng là khúc gỗ mục đang trôi lững lờ.
Loài cá này sở hữu miệng rộng, răng sắc như dao cạo, sẵn sàng “đớp gọn” những con mồi từ tôm tép đến cá nhỏ. Cái tên “kẻ dăn mồi” mà dân chài Tây Bắc đặt cho nó, chính là minh chứng cho sự dữ tợn và mưu mẹo của loài thủy quái này.
Thế nhưng, ẩn sau vẻ ngoài “gớm ghiếc”, cá Chiên lại sở hữu phần thịt vàng ươm, săn chắc, không tanh – thứ hương vị mà bất kỳ tín đồ ẩm thực nào cũng say đắm. Đặc biệt, cá Chiên hầu như không có xương dăm, chỉ có dãy xương sống dọc lưng, giúp chế biến dễ dàng và an toàn. Bộ lòng cá giòn dai, béo ngậy, thường được coi là “tuyệt phẩm trong tuyệt phẩm”.
2. Cá tiến vua – từ huyền thoại ẩm thực đến đặc sản đắt giá
Các ghi chép cho thấy, việc săn được một con cá Chiên trong tự nhiên từng là niềm tự hào của cả bản làng, bởi chỉ những thợ chài gan dạ, dám đối mặt với dòng nước xiết mới có thể bắt được “thủy quái” này. Ngày nay, cá Chiên không còn bước vào cung đình, nhưng vẫn giữ nguyên giá trị “vua thủy sản” trong lòng người dân Tây Bắc.
Tại các phiên chợ vùng cao, một con cá Chiên tươi có thể được bán với giá hàng triệu đồng. Khách du lịch lặn lội đường xa để được thưởng thức cá Chiên nướng than hoa da giòn rụm, gỏi cá tươi mát lạnh, lẩu cá Chiên nấu măng chua cay nồng giữa tiết trời se lạnh. Cũng từ đó, cá Chiên trở thành “đặc sản của đặc sản”, gắn liền với ký ức và văn hóa ẩm thực của cả một vùng sơn cước.
3. Quý hiếm – dinh dưỡng – và nỗ lực bảo tồn
Không chỉ ngon, cá Chiên còn là “kho dinh dưỡng” với lượng omega-3, DHA, EPA dồi dào, giúp trẻ em phát triển trí não và thị lực, người lớn tuổi phòng ngừa tim mạch, tăng cường trí nhớ. Chẳng thế mà người ta ví một miếng cá Chiên chẳng khác nào “liều thuốc bổ tự nhiên”.
Tuy nhiên, sự quý giá ấy lại đi kèm với nỗi lo tuyệt chủng. Cá Chiên đã được đưa vào Sách Đỏ Việt Nam (1992, 2000) và danh mục cần bảo vệ của ngành thủy sản từ năm 1996, do tình trạng đánh bắt quá mức và môi trường sông ngòi bị ô nhiễm.
May mắn thay, những năm gần đây, Tuyên Quang – nơi có dòng sông Lô hiền hòa – đã tiên phong trong các dự án nhân giống và nuôi trồng cá Chiên. Nhờ áp dụng công nghệ mới, loài cá “đỏ” này đang dần được bảo tồn và phát triển, mở ra hy vọng vừa giữ gìn được một báu vật thiên nhiên, vừa mang lại nguồn thu nhập bền vững cho người dân.
Cá Chiên sông Đà không chỉ là món ngon hiếm có, mà còn là biểu tượng của sự hòa quyện giữa con người và thiên nhiên Tây Bắc. Từ loài thủy quái dữ dằn nơi đáy sông đến món ăn “tiến vua” đầy giá trị, cá Chiên đã trở thành di sản ẩm thực – văn hóa mà mỗi lần nhắc đến, người ta lại nhớ về vẻ đẹp hùng vĩ, dữ dội nhưng cũng đầy ân tình của những dòng sông Việt.
