Ngay từ xa xưa, những lời dạy dỗ của cổ nhân đều rất thâm trầm nhưng chứa đầy ý nghĩa. Nó không được truyền qua sách vở, nhưng được đúc kết và truyền lại từ đời này qua đời khác. Cho tới tận ngày nay, những lời dạy dỗ này vẫn vẹn nguyên giá trị.
Có một câu nói nổi tiếng thế này: "Một đời làm quan tuyệt chín đời”, nhưng nửa vế sau lại ít được biết đến, đó là “Nhất gia phát tài chín gia bần”. Hai câu đối ngắn gọn ấy chứa đựng tất cả những nguyên tắc làm quan, làm ăn, là kết tinh của trí tuệ ngàn đời của người xưa.
Quan chức tham nhũng tuyệt đường làm ăn của người dân trong chín thế hệ
Nửa đầu của câu tục ngữ này có thể được đọc theo hai cách khác nhau. Đầu tiên là dựa trên điều kiện sống khó khăn của những người nông dân thời xưa. Chúng ta biết rằng trong xã hội phong kiến, nông dân chắc chắn là những người thấp nhất và bị áp bức nhất. Họ không những không thể làm mất lòng những người giàu có mà còn đối xử với các quan chức địa phương một cách tôn trọng và cần phải nộp thuế đúng hạn.
Một khi cán bộ địa phương không có thực tài, chỉ biết bóc lột nông dân, vơ vét của cải của dân thì thời khốn khó của nông dân sẽ đến. Theo kinh tế tiểu nông, hàng năm người nông dân sống dựa vào cây trồng trên nương rẫy, đời sống khó khăn, chưa tính chuyện hứng chịu thiên tai nhân hoạ, rất có thể xảy ra nạn đói. Thời buổi này, nếu bọn quan lại đàn áp nhân dân, e rằng chín đời dân nghèo cũng không chống nổi.
Cách giải thích này là theo quan điểm của những người nông dân thời xưa với những các quan chức địa phương là những người ảnh hưởng tới số phận của họ. Nếu những người như vậy có ý đồ xấu, chỉ biết ức hiếp dân lành thì rất dễ rước họa vào thân, nên mới có câu “Một đời làm quan tuyệt chín đời”, điều đó là chân dung chân thực của một số người nông dân.
Vi phạm thiên nhãn liên đới chín đời
Ngoài cách lý giải thứ nhất, còn có một câu nói được lưu truyền rộng rãi hơn rằng chín đời sau làm quan sẽ không có kết cục có hậu, thậm chí có thể kết thúc. Như chúng ta đã biết, thời cổ đại quan viên ăn ở mặc áo gấm, đồ ăn bằng ngọc, vậy tại sao lại có câu nói như vậy?
Thực ra có hai lý do. Một là chúng ta đã quen với việc “bạn quân như bạn hổ”, trong xã hội cổ đại có thứ bậc nghiêm khắc, càng thân với người cai trị thì vận mệnh của bạn càng không nằm trong tay bạn. Một chút bất cẩn có thể dẫn đến cái tội lớn mất đầu, cái gọi là càng leo càng cao, càng ngã càng đau, đó là sự thật.
Thời xưa, việc đi lên trên con đường sự nghiệp là điều mong ước của nhiều người, việc tôn vinh tổ tiên khi đã trở thành quan là điều cần thiết. Tuy nhiên, nếu phạm tội và bị liên lụy sau khi trở thành quan chức, thì đó không chỉ là chuyện của một người mà có thể là cả dòng họ, thậm chí cả tổ tiên.
Những người quen với các bộ phim truyền hình cổ trang có lẽ đã quen thuộc với những cảnh như vậy, một khi quan phạm tội với Vua thì rất có thể bị “liên đới tới chín đời”. Điều này cũng có nghĩa là 9 tộc của vị quan đã bị liên lụy, vì vậy điều quan trọng nhất của một vị quan là phải biết tâm tư của hoàng đế, biết nên làm gì và không nên làm gì, để không liên lụy đến gia tộc của mình.
Một lý do khác là không có hệ thống hoàn chỉnh và khoa học để trở thành chức quan trong thời cổ đại. Tuy nhiên, bổng lộc ít ỏi mà các quan chức nhận được rõ ràng là không đủ, và kết quả là, vô số quan chức tham nhũng đã xuất hiện.
Họ tham lam vô độ, làm gì cũng có lợi, càng tham lam càng lớn. Cuối cùng, khi sự việc xảy ra thường không thể cứu vãn được, những quan chức tham nhũng này cuối cùng sẽ bị đóng đinh vào cột để dân chúng qua lại chứng kiến, vô cùng xấu hổ. Không những thế mà con cháu sẽ không bao giờ có thể ngóc đầu lên được.
Ngoài ra, những quan chức này phải đặc biệt cẩn thận để không làm mất lòng những người có quyền lực cao hơn. Rốt cuộc, bên ngoài thế giới vẫn có người, và một khi bạn xúc phạm người mà bạn không đủ khả năng để xúc phạm, bạn có khả năng phải đối mặt với nguy cơ bị tìm cách trả thù, và tự nhiên con cháu của họ sẽ không được đảm bảo an toàn.
Nhà giàu mà vô nhân đạo, sẽ khiến chín nhà nghèo
Chúng ta biết rằng trong thời cổ đại, nông nghiệp và kinh doanh bị đàn áp. Vì vậy, nếu không dựa vào quyền lực thì không dễ gì làm giàu bằng kinh doanh. Chính vì những ràng buộc về môi trường xã hội như vậy mà những người giàu đó sẽ “mở ra con đường khác” để tìm cách làm giàu.
Một mặt, những doanh nhân giàu có và không ngoan này sẽ chọn cách thông đồng với các quan chức địa phương, họ sẽ tặng quà để lấy lòng các quan chức, để có được cơ hội phát triển kinh doanh. Đối với những doanh nhân này, việc cạnh tranh không lành mạnh và chèn ép sức lao động của cấp dưới là chuyện thường tình, chỉ cần họ có thể làm giàu và kinh doanh thành công, họ thà đụng đến ranh giới của pháp luật.
Khi đó hành vi sai trái của những người này đương nhiên sẽ có tác động xấu đến người dân, và dẫn đến nghèo đói trong nhà của nhiều người. Vì vậy, nếu một gia đình giàu thì sẽ dẫn đến một số gia đình nghèo.
Mặt khác, khi những người giàu này có tiền, họ sẽ khoán nhiều ruộng đất và trở thành địa chủ. Việc xác định danh tính như vậy sẽ có lợi hơn cho việc áp bức nhân dân, vì nhân dân không có ruộng đất nên họ phải làm việc dưới tay địa chủ nếu muốn phát triển. Nhưng dù có làm việc chăm chỉ cả đời thì cuối cùng họ vẫn có được một khoản thu nhập ít ỏi. Không chỉ có vô số gia đình nghèo bị rơi vào cảnh nghèo cùng cực, mà một số thậm chí còn mất mạng.
Không thể phủ nhận rằng một số câu nói phổ biến có thể là cực đoan, kể cả câu nói trên, đây cũng là một trường hợp đặc biệt. Tuy nhiên, chúng phản ánh hoàn cảnh sống của con người trong xã hội phong kiến, là một mô hình thu nhỏ của xã hội cổ đại và rất đáng để học tập.
