Trần Nhật Duật có tước hiệu Chiêu Văn vương hay Chiêu Văn đại vương, là nhà quân sự Đại Việt, nhà chính trị xuất sắc thời Trần.
Từ khi còn nhỏ, Trần Nhật Duật đã bộc lộ sự thông minh của 1 bậc thiên tài. Ngoài tài chính trị, am hiểu kinh sử mà khả năng ngoại ngữ cũng như sự am hiểu văn hóa của các quốc gia khác của ông cũng khiến nhiều người kinh ngạc.
Thuở niên thiếu, Trần Nhật Duật bộc lộ tư chất thông minh của một thiên tài. Sau này, ông không chỉ nổi tiếng vì sự am hiểu kinh sử, giỏi chính trị, quân sự mà còn rất thông thạo ngôn ngữ và phong tục tập quán của các quốc gia lân bang và tộc người thiểu số trong nước.
Có lần Trần Nhật Duật đã giúp vua Trần Nhân Tông phiên dịch khi có 1 sứ thần nước Sách Mã Tích (tên cổ của Singapore) sang cống nạp. Điều đáng nói là nhà Vua đã triệu tập các phiên dịch viên giỏi nhất như không ai có thể nói được tiếng Sách Ma Tích. Nghe tin, Trần Nhật Duật liền đến gặp sức thần và nói chuyện trôi chảy khiến ai nấy cũng thán phục. Trần Nhật Duật giải thích rằng lý do mình thích Sách Ma Tích là vì: “Thời vua Thái Tông, sứ nước ấy sang, nhân có giao du với họ, nên hiểu được đôi chút tiếng nước họ”.
Trần Nhật Duật giỏi nhất là tiếng Chăm vì ông thường cưỡi voi đến chơi thôn Bà Già (phía Tây Hà Nội ngày nay) để nói chuyện với các cư dân gốc tù binh Champa. Bên cạnh đó, ông cũng tìm hiểu văn hóa nơi đây nên thường ở lại mấy ngày.
Ngay cả vua cũng thán phục tài ngoại ngữ của Trần Nhật Duật và khen ông đầy hài hước: “Chiêu Văn Vương có lẽ không phải người Việt mà là kiếp sau của giống Phiên, Nam (chỉ các dân tộc lân bang ở vùng Đông Nam Á thời đó)”.
Nhờ am hiểu đa dạng văn hóa mà ông nhiều lần góp công cho triều đình.
Vào năm 1280, Trần Nhật Duật được lệnh đem quân đi dẹp loạn khi Trịnh Giác Mật – tù trưởng địa phương ở Đà Giang (Tây Bắc) nổi lên chống triều đình giữa lúc nhà Nguyên chuẩn bị mang quân sang xâm lược nước ta lần 2.
Nhận được thư yêu cầu 1 mình đi đến gặp Giác Mật, Trần Nhật Duật lên đường cùng các tiểu đồng của mình mặc cho các tướng can ngăn. Khi tới đây, ông không sợ hãi mà đi giữa hàng lính và nói với Giác Mật bằng chính tiếng dân tộc cũng như theo phong tục của vùng Đà Giang: “Lũ tiểu đồng của ta đi đường thì nóng tai trái, đến đây thì nóng tai phải”. Giác Mật nghe thấy vậy thì kinh ngạc.
Khi mâm rượu được bưng lên, Trần Nhật Duật tự nhiên cầm thịt ăn, vừa nhai vừa cầm bầu rượu từ từ dốc vào lỗ mũi đầy điêu luyện vì người Đà Giang có tục “ăn bằng tay, uống bằng mũi”.
Thấy Trần Nhật Duật am hiểu phong tục như vậy, Trịnh Giác Mật sửng sốt: “Chiêu Văn vương là anh em với ta”. Vị tướng nghe vậy cũng đáp lại: “Chúng ta xưa nay vẫn là anh em” rồi gọi tự tay mở tráp lấy ra những vòng bạc sáng trao tận tay cho tù trưởng Đà Giang và các từng đầu mục.
Sau đó, Trịnh Giác Mật đã đến doanh trại Trần Nhật Duật xin hàng. Vậy là chẳng cần đổ máu, Trần Nhật Duật thu phục cả miền Đà Giang bằng sự tinh thông ngôn ngữ và phong tục.
Trong giới quan lại nhà Trần thì tiếng Hán được cho là ngoại ngữ thông dụng nhất và Trần Nhật Duật thể hiện là người xuất sắc nhất.
Ông cũng là người ngoại lệ khi sang phương Bắc không cần phiên dịch. Ông thường nói chuyện trực tiếp với sứ nhà Nguyên thậm chí còn thân thiết và nói chuyện vui vẻ như bạn bè. Với khả năng ngôn ngữ lưu loát và vốn am hiểu văn hóa đã khiến sứ nhà Nguyên nhầm tưởng Trần Nhật Duật chính là người Hàn di cư: “ Ông là người vùng Chân Định (một huyện ở tỉnh Hà Bắc, Trung Quốc) đến làm quan ở đây chứ gì”.
Dù đã giải thích nhưng sứ Nguyên vẫn một mực cho rằng ông là người Hán vì không thể có 1 người Việt nào giỏi tiếng Hán như vậy. Sở dĩ Trần Nhật Duật giỏi tiếng Hán là vì ông có những mối quan hệ thân thiết với người Hán ở kinh thành Thăng Long. Ông thường qua nhà của Trần Đạo Chiêu (người Tống) nói chuyện hàng ngày và cũng thường đến thăm chùa Tường Phù, nói chuyện với những nhà sư người Tống.
