Hoàng đế chọn vợ
Năm vua Duy Tân tròn 16 tuổi, triều đình tính đến chuyện nạp phi dù vua chưa muốn. Ông từng nói với Lễ bộ Thượng thư Huỳnh Côn rằng: “Vận nước mới đáng lo, chuyện nạp phi không gấp. Nếu trì hoãn, chậm được bao nhiêu càng tốt bấy nhiêu”.
Thái phi Nguyễn Thị Định biết chuyện đã gọi vua Duy Tân đến khuyên nhủ hết lời. Vì là người con có hiếu nên vua đành miễn cưỡng chiều theo ý mẫu hậu. Ảnh chân dung của 20 thiếu nữ xinh đẹp, nết na đã được dâng lên để vua lựa chọn.
Vua đã chọn cô Mai Thị Vàng, con gái của ông Mai Khắc Đôn, thầy dạy học của vua. Một số tài liệu cho rằng vì muốn trả nghĩa cho thầy nên vua có quyết định như vậy. Có tài liệu khác lại cho rằng vua có tình cảm với cô Mai Thị Vàng. Theo “Lịch sử kinh thành Huế”, trong số ảnh các thiếu nữ được trình lên có hai bức được vua Duy Tân chú ý nhưng vua chọn cô Vàng vì cô ăn mặc đơn sơ, giản dị nên có ý mến.
Ngày 26 tháng Chạp năm Ất Mão (30/1/1916), Lễ nạp phi được tổ chức trọng thể ở bộ Lễ, cô Mai Thị Vàng được phong làm Đệ nhất Giai phi.
Người thiếu nữ mà vua yêu mến
Tuy cô Vàng được chọn nhưng Hồ Thị Chỉ mới là người được vua để mắt tới. Sư bà Diệu Không (tục danh Hồ Thị Hạnh) đã kể lại mối tình của chị gái mình với vua Duy Tân trong hồi ký “Vua Duy Tân và gia đình Hồ Đắc Trung”. Theo đó, họ quen nhau vào hè năm 1914 tại cửa Tùng (Quảng Trị) rồi sau đó “tôi thấy kiệu vua đệ ra nhà tôi một đôi bông tai và một đôi vòng vàng cho chị tôi, thầy mẹ tôi quỳ lễ bái lãnh. Đó là lễ hỏi của vua dành cho chị tôi. Chị tôi cũng ra lạy tạ ân vua hạ cố”.
Theo cuốn “Hồi ức một quận chúa”, khoảng năm 1913, để hướng nhà vua thiếu niên vào những trò du hí, Pháp cho xây dựng nhà "Thừa lương" ở Cửa Tùng để vua nghỉ ngơi, tắm biển mùa hè. Thượng thư Hồ Đắc Trung là một trong số các quan đại thần theo hầu vua. Ông dẫn theo cả con gái lớn là Hồ Thị Chỉ (sinh năm 1902), là một thiếu nữ đẹp người, đẹp nết, giỏi chữ Hán, thông thạo tiếng Pháp nên được vua để ý. Dù nảy sinh tình ý với nhau nhưng hai bên vẫn rất kín đáo, không vượt qua khuôn phép vua tôi.
Bất ngờ bị hoàng đế từ hôn
Bà Hồ Thị Chỉ ban đầu được thái phi mời đến cung để xem mặt và được tặng cho một cặp vòng vàng, cùng với đó là được học các nghi thức hoàng gia. Gia quyến của cô cũng nhận được thông báo về ngày giờ cát tường để tổ chức lễ thành hôn.
Tuy nhiên, mọi chuyện đột ngột thay đổi khi nhà vua quyết định hủy hôn. Nguyên nhân của việc này có lẽ chỉ mình vua Duy Tân biết rõ. Dựa theo hồi ký của sư bà Diệu Không, vào một ngày của tháng 12 năm 1915, cha của bà đã yêu cầu cô Chỉ trả lại vòng vàng và bông tai cho vua, với lý do rằng vua muốn hủy hôn, và đã nói:
- Hãy động viên con gái của ngài và sớm gả cô ấy cho người đàn ông khác, không nên để cô ấy phải buồn lòng. Ngài cần hiểu rằng tôi hủy hôn vì tôi quan tâm đến gia đình của ngài, đó là lý do tôi phải chấm dứt mối quan hệ này, mặc dù tôi đã yêu mến cô ấy trong suốt hai năm qua.
Một tuần sau đó, lễ xin dâu của nhà vua đã được chuyển đến nhà của ông Phụ đạo họ Mai và vào ngày 30/01/1916, lễ nạp phi đã được tổ chức một cách long trọng tại bộ Lễ, đúng như lịch đã được thông báo trước đó.
Kết cục buồn của một hồng nhan
Trong hồi ký của mình, sư bà Diệu Không ghi lại rằng sau khi cuộc nổi dậy không thành công, vua Duy Tân bị người Pháp thẩm vấn về việc hủy hôn với cô Hồ Thị Chỉ. Vua giải thích rằng ông đã lo lắng cho gia đình cô có nhiều con cái, e ngại họ sẽ gặp rắc rối. Hơn nữa, đồng minh của ông cũng khuyên ông nên giữ khoảng cách với gia đình cô để đảm bảo bí mật cho công việc của mình.
Về phần Hồ Thị Chỉ, dù duyên phận không thành, cô đã quyết định không kết hôn với người khác. Thế nhưng, số phận cô lại tiếp tục gặp biến cố. Khi Khải Định lên nắm quyền, ông đã bày tỏ mong muốn cưới cô Chỉ. Điều này không phải vì Khải Định yêu thương cô hay tìm kiếm một mối lương duyên thực sự, mà vị vua này vốn nổi tiếng là người "nịnh Tây", chỉ muốn có người hỗ trợ mình trong các cuộc gặp gỡ với quan chức Pháp.
Trước quyết định khó từ chối của vua và để bảo vệ gia đình, Hồ Thị Chỉ đã đồng ý vào cung. Bà được Khải Định phong là Nhất giai Ân phi. Tuy nhiên, cuộc sống trong cung của bà là một chuỗi ngày lạnh lùng, cô đơn và đầy uất ức. Bà trở nên trầm cảm và cuối cùng phát điên, qua đời vào năm 1982 tại một tu viện.
