Cuộc tình đứt đoạn
Vua Duy Tân, tên thật là Nguyễn Phúc Vĩnh San, ra đời vào năm 1900 tại kinh thành Huế. Ông là con trai thứ tám của vua Thành Thái và hoàng phi Nguyễn Thị Định, và sau này trở thành vị vua thứ 11 của triều đại nhà Nguyễn.
Khi cha của ông, vua Thành Thái, bị thực dân Pháp lưu đày do chống lại chính quyền thuộc địa, thông thường người kế vị sẽ là con trai trưởng. Tuy nhiên, vì muốn kiểm soát hơn nữa, thực dân Pháp đã quyết định chọn hoàng tử Vĩnh San, lúc đó chỉ mới 7 tuổi, lên làm vua. Điều này không chỉ thể hiện sự thao túng của thực dân mà còn mở ra một chương mới đầy bất trắc trong lịch sử dân tộc. Sự việc này không chỉ đánh dấu một bước ngoặt trong cuộc đời của Duy Tân, mà còn gợi lên những trăn trở về tương lai đất nước giữa bối cảnh chính trị đầy hỗn loạn.
Vào ngày 5 tháng 9 năm 1907, Vĩnh San chính thức lên ngôi với niên hiệu Duy Tân. Thế nhưng, những gì diễn ra sau đó lại không theo ý muốn của thực dân Pháp. Mặc dù còn trẻ, vua Duy Tân đã chứng tỏ mình là một người quyết đoán và không ngần ngại thể hiện thái độ phản kháng đối với sự thống trị của người Pháp.
Nhận thấy niềm yêu nước mãnh liệt trong vị vua trẻ, tổ chức Việt Nam Quang Phục hội, do Phan Bội Châu lãnh đạo, đã quyết định tiếp cận ông. Hai nhà cách mạng Trần Cao Vân và Thái Phiên đã gặp gỡ vua Duy Tân để thảo luận về kế hoạch khởi nghĩa chống lại thực dân Pháp.
Để làm giảm ý chí kiên cường của nhà vua trẻ, người Pháp đã xây dựng một nơi nghỉ dưỡng tại Cửa Tùng, Quảng Trị, nhằm dụ dỗ ông vào lối sống xa hoa, vui chơi và quên đi lý tưởng chính trị. Vào khoảng năm 1913, đại thần Hồ Đắc Trung đã đưa các con mình, trong đó có cô tiểu thư Hồ Thị Chỉ, đến nghỉ mát cùng vua Duy Tân. Khi đó, vua Duy Tân mới 13 tuổi, còn Hồ Thị Chỉ mới lên 11.
Vào khoảng năm 1913, đại thần Hồ Đắc Trung đã đưa các con mình, trong đó có cô tiểu thư Hồ Thị Chỉ, đến nghỉ mát cùng vua Duy Tân
Quận chúa Hồ Thị Chỉ, sinh năm 1902, không chỉ nổi tiếng với vẻ đẹp mà còn có kiến thức vượt trội. Từ khi mới mười tuổi, cô đã tự tin đọc viết nhuần nhuyễn cả tiếng Việt, tiếng Pháp và am hiểu Hán văn, trở thành một trong những thiếu nữ được ngưỡng mộ nhất ở đất nước lúc bây giờ. Cuộc gặp gỡ giữa hai tâm hồn trẻ này không chỉ là một mối quan hệ đơn thuần mà còn gợi lên những khát vọng tự do và cách mạng trong lòng của họ giữa bối cảnh chính trị đang diễn biến phức tạp.
Ngay lần đầu tiên gặp gỡ, vua Duy Tân đã bị cuốn hút bởi vẻ đẹp và tài năng của tiểu thư Hồ Thị Chỉ. Ngược lại, cô gái trẻ cũng không thể không cảm mến vị vua trẻ tuổi, người đang mang trong mình trọng trách lớn lao cho dân tộc. Đến ngày chia tay, dòng nước mắt bất ngờ lăn dài trên má Hồ Thị Chỉ. Nhận thấy tình cảm chân thành của nàng, vua Duy Tân đã nhờ em gái nàng, Hồ Thị Hạnh, dỗ dành người chị và hẹn sẽ trở lại vào năm sau.
Duy Tân là vị vua luôn canh cánh trong lòng về ước nguyện giải phóng đất nước khỏi ách thống trị của thực dân Pháp, vì vậy ông từng có ý định không lập gia đình. Tuy nhiên, đến năm 1915, sau nhiều lần siêu thuyết phục từ mẫu hậu, vua mới miễn cưỡng gật đầu. Hai vị thái hậu đã cho gọi quận chúa Hồ Thị Chỉ vào cung, trao tặng cho nàng một đôi vòng vàng, chỉ dạy những lễ nghi của triều đình, và bàn bạc về chuyện chọn ngày cưới.
Thế nhưng, vào phút chót, vua Duy Tân đã quyết định hủy hôn. Ngày lễ nạp phi, người ngồi trong kiệu hoa không phải là Hồ Thị Chỉ mà là một cô gái tên Mai Thị Vàng. Vua không đưa ra lý do cho quyết định bất ngờ này. Mãi sau này, khi em gái của Hồ Thị Chỉ, Hồ Thị Hạnh, xuống tóc trở thành ni cô Diệu Không, cô đã tiết lộ rằng vào năm 1915, vua Duy Tân đã liên hệ với các lãnh đạo của Việt Nam Quang Phục hội, là Thái Phiên và Trần Cao Vân, để chuẩn bị cho một cuộc khởi nghĩa chống Pháp. Nhận thấy những âm mưu này có thể ảnh hưởng đến người mình yêu quý, trong khi triều đình không đồng ý hoãn việc nạp phi, vua Duy Tân đã phải đưa ra quyết định gây khó hiểu cho nhiều người trong triều.
Cuộc khởi nghĩa do vua Duy Tân lãnh đạo đã thất bại do kế hoạch bị lộ. Ngày 6 tháng 5 năm 1916, vua Duy Tân cùng nhiều chiến sĩ cách mạng khác bị thực dân bao vây và bắt giữ, sau đó bị đày sang đảo Réunion. Thực dân Pháp đã đưa Hoàng tử Nguyễn Phúc Bửu Đảo, con trưởng của vua Đồng Khánh, lên ngôi và đặt hiệu là Khải Định.
Ngày 6 tháng 5 năm 1916, vua Duy Tân cùng nhiều chiến sĩ cách mạng khác bị thực dân bao vây và bắt giữ, sau đó bị đày sang đảo Réunion
Bà hoàng không con và kết cục đắng cay cuối đời
Hồi ký của sư bà Diệu Không, tên khai sinh là Hồ Thị Hạnh, đã ghi lại những câu chuyện đầy cảm xúc trong cuộc đời bà, đặc biệt là về người chị gái Hồ Thị Chỉ. Vào những năm 1905 - 1997, bà đã trải qua những thăng trầm của lịch sử, một phần không thể thiếu trong ký ức đất nước.
Năm 1917, trong một dịp quan trọng, vua Khải Định đã đến khởi công xây dựng trường Đồng Khánh. Tại buổi lễ, một cô gái trẻ, xinh đẹp và tôn kính, đã dám tiến về phía ngài và dâng tặng một chiếc kéo. Khi được hỏi, vua Khải Định biết rằng cô bé này chính là con gái lớn của ông Hồ Đắc Trung.
Sau buổi lễ, vua Khải Định đã mời ông Hồ Đắc Trung vào cung, bày tỏ nhu cầu tìm kiếm một người vợ thông thạo tiếng Pháp và có khả năng ứng xử khéo léo trong các vấn đề ngoại giao. Ngài cần một người thích hợp để đồng hành cùng mình trong những sự kiện quan trọng, và con gái của ông Hồ Đắc Trung chính là người mà ngài tìm kiếm.
Tuy nhiên, tin tức này đã khiến ông Hồ Đắc Trung bàng hoàng. Ông biết rõ rằng cô con gái của mình rất yêu cựu hoàng Duy Tân, và việc chấp nhận một tình huống như vậy thật sự là điều khó khăn. Khi ông thông báo ý định của nhà vua đến với Hồ Thị Chỉ, cô đã bật khóc và thưa rằng: "Con xin nguyện ở với cha mẹ trọn đời, không lấy ai nữa hết!"
Câu nói này không chỉ thể hiện lòng trung thành của cô với gia đình, mà còn là một lời hứa sâu sắc về những cảm xúc mạnh mẽ mà cô dành cho cựu hoàng Duy Tân. Đây thực sự là một bi kịch của cuộc đời mà nhiều nữ nhân trong lịch sử đã phải chịu đựng - giữa tình yêu và nghĩa vụ, giữa những khát vọng cá nhân và những định kiến xã hội.
Khi ông thông báo ý định của nhà vua đến với Hồ Thị Chỉ, cô đã bật khóc và thưa rằng: "Con xin nguyện ở với cha mẹ trọn đời, không lấy ai nữa hết!"
Trong bối cảnh chính trị đầy biến động đầu thế kỷ 20, ông Hồ Đắc Trung và con trai mình, Hồ Đắc Khải, đã suy tính về việc từ quan để tìm một cuộc sống an nhàn hơn. Tuy nhiên, quyết định này đã bị bà Hồ Thị Hạnh, người em gái thân thiết của ông Trung, phản đối. Bà lập luận: "Thầy và anh Khải là những trí thức, liệu họ có thể chấp nhận việc quay trở lại làm nông nghiệp? Hơn nữa, còn 4 người em của mình đang theo học tại Hà Nội, ai sẽ là người nuôi dưỡng tương lai của các em? Ngài Duy Tân đã hy sinh vì tổ quốc, vậy tại sao chị không thể vì gia đình như Ngài đã làm?".
Đúng sáng hôm sau, sau một đêm dài dằn vặt với nước mắt, quận chúa Hồ Thị Chỉ quyết định nhận lời trở thành hậu phi của vua Khải Định.
Nhập cung, bà nhanh chóng được phong tặng danh hiệu Nhất giai Ân phi, ngôi vị cao nhất trong hệ thống phân cấp của triều Nguyễn. Với vai trò của mình, bà thường xuyên tháp tùng nhà vua trong các buổi tiếp đón quan khách và những sứ thần nước ngoài. Nhờ vào sự khéo léo và tài năng của mình, Ân phi đã nhận được nhiều lời khen ngợi từ giới thượng lưu lúc bấy giờ. Ngoài ra, bà cũng trở thành "mẹ" trên danh nghĩa của Bảo Đại, vị vua cuối cùng của Việt Nam.
Tuy nhiên, cuộc sống của bà bắt đầu bước vào giai đoạn u ám khi vua Khải Định qua đời. Vua Bảo Đại, mặc dù có mối quan hệ thân thiết, đã không trao tặng cho bà bất kỳ tước hiệu nào. Điều này buộc Ân phi Hồ Thị Chỉ phải rời xa hoàng cung, sống tại An Định hành cung trong những năm cuối đời.
Cuộc sống của bà đầy thăng trầm, từ mối tình dang dở với vua Duy Tân đến việc được phong tặng nhưng lại không có con cái. Những nỗi lòng này dần dần dẫn đến trầm cảm và rối loạn tâm thần khiến bà sống cô đơn cho đến khi qua đời vào năm 1985, hưởng thọ 83 tuổi. Cuộc đời của bà là một minh chứng sống động cho những khắc nghiệt của số phận nơi triều đình.
