Chùa Kim Sơn, còn được biết đến với các tên gọi như chùa Kim Mã, chùa Tàu Mã hay đàn Vạn Linh, tọa lạc tại giao lộ Kim Mã - Giang Văn Minh ở quận Ba Đình, Hà Nội. Nơi này không chỉ là một kiệt tác kiến trúc Phật giáo mà còn là di tích lịch sử vô giá của Thăng Long - Hà Nội.
Chùa có bề dày lịch sử, bắt nguồn từ thời Lý, khi khu vực này là một phần của Thập Tam Trại, nằm ở phía Tây Nam Thăng Long cổ. Sau đó, trên mảnh đất này hình thành một pháp trường kết hợp với nghĩa trang. Am Vạn Linh được xây dựng từ tranh với mục đích cầu siêu cho những linh hồn bị hành hình, đánh dấu sự khởi đầu của chùa Kim Sơn.
Chùa Kim Sơn tọa lạc ở số 73 phố Kim Mã, quận Ba Đình, TP. Hà Nội.
Vào cuối thời Lê - Trịnh, đây là nơi chôn cất những chiến binh Tây Sơn ngã xuống trong trận Ngọc Hồi - Đống Đa năm 1789, nơi hoàng đế Quang Trung đã chiến thắng quân Thanh. Am sau đó được tôn tạo và mở rộng, được biết đến với cái tên đàn Vạn Linh. Đến năm 1881, am được tu sửa và đổi tên thành chùa Tàu Mã. Sau đó, vào năm 1898, chùa lại được đổi tên thành Kim Sơn tự và được tái xây dựng vào năm 1932, khi đó đã trở thành một ngôi chùa uy nghi, rộng lớn với hồ nước yên bình, bình phong thanh tao, cổng gỗ hùng vĩ, sân gạch rộng rãi, cùng các công trình kiến trúc truyền thống với khung gỗ chạm khắc cầu kỳ và mái lợp ngói truyền thống.
Trong quá trình Pháp chiếm đóng Hà Nội và tái cấu trúc đô thị, vào năm 1952, việc di chuyển các hài cốt từ nghĩa địa Kim Mã đến nghĩa trang Yên Kỳ tại Sơn Tây đã diễn ra. Tiếp theo vào năm 1953, cổng chính của chùa Kim Sơn được xây mới, đặt tên là Ngũ Môn Quan, với một bức tượng Phật uy nghi trên đỉnh và treo một quả chuông đồng to lớn. Cả hai mặt của Ngũ Môn Quan đều được trang hoàng bằng các câu đối viết bằng chữ Quốc ngữ.
Vào năm 1953, cổng chính của chùa Kim Sơn được xây mới, đặt tên là Ngũ Môn Quan
Hiện tại, chùa Kim Sơn được thiết kế theo phong cách kiến trúc đặc trưng của cuối thời Nguyễn, phản ánh một sự hòa trộn giữa nét truyền thống nội địa và ảnh hưởng ngoại lai. Người thăm quan bước qua cổng Ngũ Môn Quan rộng 50 mét để vào chùa, tiếp tục đi dọc theo lối đi dẫn vào chính điện, và đi ngang qua hai dãy nhà tả - hữu mạc nằm đối diện nhau bên cạnh một khu vườn. Trong khu vườn, có tượng Bồ Tát đặt giữa hồ bán nguyệt. Phía sau chính điện là bức bình phong và hai bên là các tháp mộ cổ kính.
Băng qua một khoảng sân lớn, người ta sẽ đến với chính điện chùa, bao gồm ba dãy nhà mỗi dãy ba gian. Dãy nhà ở trung tâm được xây dựng cao ráo hơn và nhô ra một chút so với hai bên, đây chính là tòa Tam Bảo. Tam Bảo có hai lối cửa nhỏ thông ra đàn Vạn Linh và khu vực thờ cúng Thánh Mẫu. Bên trong Tam Bảo, du khách sẽ tìm thấy các hoành phi, câu đối cùng với bia đá và bức đại tự ghi dòng chữ “Kim Sơn Cổ Sát”. Nơi đây còn lưu giữ 21 pho tượng Phật và phía trên là bốn cửa võng được chạm khắc tỉ mỉ và phức tạp. Đặc biệt, chính điện còn nổi bật với bức tượng Phật bằng đồng, được đúc từ một khối duy nhất, là một báu vật nghệ thuật Phật giáo, với chiều cao 77 cm và trọng lượng 30 kg.
Dãy nhà ở trung tâm được xây dựng cao ráo hơn và nhô ra một chút so với hai bên, đây chính là tòa Tam Bảo
Bên cạnh tòa Tam Bảo, về phía phải, là Đàn Vạn Linh, nơi có hệ thống tượng Phật được chuyển đến từ chùa Linh Sơn tọa lạc trên phố Nguyễn Trường Tộ, nơi đã từng trải qua vụ không kích của quân đội Mỹ vào năm 1967. Khu vực này có một gian thờ ngoài cùng với bàn thờ Phật và hai bàn thờ Vạn Linh, bên dưới là những pho tượng voi Tây Sơn. Ở phía bên trái của tòa Tam Bảo, ta sẽ tìm thấy đền thờ Mẫu, nơi chứa khám thờ cùng ba bức tượng linh thiêng: Thánh Mẫu Liễu Hạnh, Bà chúa Thượng Ngàn và công chúa Thủy Tinh.
Tới năm 2011, nhà bia tưởng niệm những người hùng của quân Tây Sơn đã được dựng lên ở góc trái của sân chùa, tựa lưng vào tường rào dọc theo con phố Kim Mã. Cả bia đá và bệ đỡ của nó đều là tác phẩm của những người thợ lành nghề đến từ Bình Định, được điêu khắc từ một khối đá màu đỏ nguyên khối, được khai thác từ dãy núi thuộc huyện Tây Sơn.
Mỗi dịp tưởng niệm trận Đống Đa vào ngày 5 tháng Giêng hàng năm, các nhà sư tại chùa Kim Sơn tổ chức lễ cúng chay để tưởng nhớ đến linh hồn của những chiến binh Tây Sơn cùng với các anh hùng đã ngã xuống vì độc lập của quốc gia. Chùa Kim Sơn đã được vinh danh là một Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp Quốc gia vào năm 1985.
