Đây là loại cá đặc biệt nhất trong số tất cả họ hàng của chúng, có bước tiến hóa vượt bậc, chúng có thể sống trong lòng đất suốt nhiều năm không cần nước, không cần ăn uống.
Đó chính là cá phổi châu Phi - loài động vật cổ đại mang trong mình câu chuyện sinh học kỳ diệu về khả năng thích nghi cực đoan.
Cá phổi đã xuất hiện từ cách đây khoảng 390 triệu năm, loài cá đặc biệt này được các nhà khoa học gọi là "hóa thạch sống" vì giữ lại nhiều đặc điểm nguyên thủy. Loài cá này sống chủ yếu ở khu vực sông Bandama, Bờ Biển Ngà và các đầm lầy châu Phi - nơi thường xuyên hứng chịu các đợt hạn hán khốc liệt.
Cá phổi có hình dạng giống lươn lớp da lốm đốm màu nâu - ô liu và đặc biệt hơn hết, nó sở hữu cả mang lẫn hai lá phổi thật sự. Do lượng oxy trong nước không đủ để cá phổi duy trì sự sống, chúng thường xuyên phải ngoi lên mặt nước để hít thở không khí - hành vi hiếm thấy ở cá.
Chính khả năng hô hấp kép này đã giúp cá phổi sống sót cả khi môi trường cạn nước hoàn toàn.
Khi dòng sông cạn khô hoặc mùa khô kéo dài, thay vì di cư như các loài khác, cá phổi đào một cái hang sâu trong lớp bùn, chúng vùi mình vào đó và tiết ra một lớp nhầy dày đặc bao phủ toàn thân, chỉ chừa lại một lỗ nhỏ ở miệng để thở.
Sau khi chất nhầy khô lại, nó tạo thành một lớp "kén sinh học" cực kỳ bền chắc và chống nước, giúp cá phổi tạm dừng mọi hoạt động sinh lý - một trạng thái được gọi là "ngủ hè" (aestivation), tương tự ngủ đông ở một số loài động vật vùng lạnh.
Điều đáng kinh ngạc là cá phổi có thể duy trì trạng thái này tới 4-5 năm, không cần nước, không ăn, mà vẫn không bị suy kiệt.
Để tìm hiểu nhiều hơn về cá phổi và chiếc kén của loại cá này tạo ra, các nhà nghiên cứu bắt đầu phân tích thành phần của chiếc kén thời điểm năm 2018. Họ phát hiện bạch cầu hạt (granulocyte) dịch chuyển trong suốt thời gian cá phổi chờ nước quay trở lại. Khi xem xét kỹ hơn, các nhà khoa học nhận thấy chiếc kén chứa đầy bạch cầu hạt. Những bạch cầu hạt này dịch chuyển từ da vào kén một cách chậm rãi và thường xuyên. Chiếc kén không chỉ là dịch nhầy khô và còn là một bộ phận sống của cá phổi.
Ảnh chụp cho thấy bạch cầu hạt tạo ra bẫy khiến vi khuẩn bất động. Khi nhóm nghiên cứu loại bỏ bẫy từ một số mẫu vật, cá phổi trở nên dễ tổn thương hơn trước bệnh nhiễm khuẩn da và vi khuẩn gây nhiễm trùng máu. Vài dạng nhiễm khuẩn có thể dẫn tới xuất huyết. Nhóm nghiên cứu kết luận ngoài bảo vệ cá phổi khỏi hơi nóng, chiếc kén còn giúp chúng tránh nhiễm khuẩn.
Khi mùa mưa quay lại, nước bắt đầu ngấm vào lớp bùn và tiếp xúc với miệng cá phổi - phần duy nhất lộ ra ngoài. Cá phổi sẽ bị đánh thức. Ngay khi tỉnh dậy, chúng bắt đầu phá lớp kén, chật vật ngoi ra ngoài trong trạng thái mệt mỏi, rồi bài tiết toàn bộ chất thải tích tụ suốt thời gian dài.
Sau khoảng 10 ngày, các cơ quan nội tạng bắt đầu hồi phục hoàn toàn. Cá phổi quay trở lại cuộc sống săn mồi dưới nước như chưa từng trải qua quãng thời gian ngủ hè kéo dài.
