Theo nhà nghiên cứu văn hóa PGS - TS Trịnh Sinh, giao thừa thường chuẩn bị hai mâm cúng: Mâm cúng ngoài trời và mâm cúng trong nhà.
Mỗi năm, đến giờ giao thừa, các gia đình thường chuẩn bị một mâm cỗ cúng Trời, tiễn năm cũ, đón năm mới, với hy vọng một năm làm ăn yên ổn, bình an hạnh phúc.
Với ý nghĩa tốt đẹp này, mâm lễ cúng giao thừa được đặc biệt chú trọng.
Lễ cúng giao thừa còn có tên là lễ trừ tịch, bởi theo quan niệm của người xưa, mỗi năm có một vị thần Hành khiển trông coi việc nhân gian. Giao thừa là lúc vị thần Hành khiển cũ bàn giao công việc lại cho vị thần mới, cúng giao thừa chính là làm lễ tiễn người cũ, đón người mới.
Mâm lễ cúng giao thừa ngoài trời
Người Việt quan niệm có 12 vị Hành khiển và 12 phán quan (vị thần giúp việc cho các Hành khiển). Mỗi năm có một vị quan Hành khiển đảm đương công việc cai trị hạ giới và cứ sau 12 năm lại có sự luân phiên trở lại.
Giao thừa là thời khắc mà các vị quan Hành khiển bàn giao công việc cai trị trong năm với nhau. Lúc đó họ đi thị sát dưới hạ giới, rất vội nên không kịp vào tận bên trong nhà, do đó bàn cúng thường được đặt ở ngoài cửa chính mỗi nhà. Đây được gọi là lễ cúng giao thừa ngoài trời.
Mâm lễ cúng giao thừa ngoài trời được ví như bữa tiệc tiễn đưa các vị quan Hành khiển và phán quan năm cũ và nghênh đón vị thần mới. Do đó, gia chủ cần thật thận trọng khi chuẩn bị lễ cúng, phải hiểu mâm lễ cúng giao thừa ngoài trời gồm những gì, nghi thức cúng cần những gì, văn cúng thế nào để cầu cho cả nhà được bình an, hạnh phúc trong năm mới.
Lễ cúng giao thừa có mục đích xóa bỏ hết những điều xấu, kém may mắn của năm cũ để cầu những điều tốt đẹp của năm mới sắp đến. Hai chữ "trừ tịch" có ý nghĩa khu trừ ma quỷ.
Mâm cỗ cúng giao thừa ngoài trời gồm:
1. Mâm ngũ quả
2. Hương (3 cây to)
3. Hoa
4. 2 cây đèn (hoặc nến)
5. Trầu cau
6. Muối gạo
7. Trà
8. Nước (hoặc rượu)
9. Quần áo, mũ nón thần linh
10. Gà trống luộc
11. Xôi
12. Bánh chưng
Cũng tùy theo từng vùng miền mà có các loại đồ cúng khác nhau:
Miền Bắc: Mâm cỗ thường tính theo bát, đĩa gồm 4 bát, 4 đĩa, nếu cỗ lớn thì 6 bát, 6 đĩa hoặc 8 bát, 8 đĩa. Các bát này thường có móng giò hầm măng lưỡi lợn, bóng nấu thập cẩm, miến lòng gà, mọc. Đĩa thường là xôi, bánh chưng, thịt luộc, thịt đông, giò lụa, giò xào, nộm và dưa hành muối. Có nhà cũng cúng gà, gà thường là thịt gà trống thiến.
Miền Trung: Trên mâm cúng của người miền Trung có bánh chưng, bánh tét, dưa món, chả lụa Huế, thịt đông, gà bóp rau răm, chả Huế, thịt heo luộc, bát ninh măng khô, miến Huế, cá chiên hay chả ram. Mâm cỗ người miền Trung có đầy đủ các món ăn.
Miền Nam: Mâm cúng thường đơn giản hơn, chỉ có hương thắp, hoa, đèn, bánh mứt, trái cây, trà… Nhưng nếu là mâm mặn đầy đủ sẽ có thịt heo luộc, gà luộc, xôi, bánh chưng, chè…Sau khi cúng giao thừa ngoài trời, gia chủ sẽ thực hiện lễ cúng giao thừa trong nhà để cúng Thổ công và tổ tiên, cầu xin tổ tiên phù hộ cho gia đình trong năm mới gặp được nhiều điều tốt lành.
Theo nhiều chuyên gia phong thủy, Hỷ thần ở hướng Đông Bắc, Tài thần ở hướng Nam nên có thể tùy theo hai hướng ấy mà đặt lễ vật cúng giao thừa ngoài trời. Người đứng khấn phải quay mặt về hướng Đông Bắc hay chính Nam mà cúng chứ không phải đặt con gà, đĩa xôi về hướng đó. Quan trọng khi cúng giao thừa phải thành tâm.
Mâm cúng giao thừa trong nhà
Mâm lễ cúng giao thừa trong nhà cũng không kém phần quan trọng nhằm cầu ông bà tổ tiên phù hộ độ trì cho gia đình năm mới mạnh khỏe, gặp nhiều điều tốt lành.
Trong mâm cỗ, cần chuẩn bị những món ăn trong ngày Tết được chế biến cẩn thận, trang nghiêm và sạch sẽ. Mâm cỗ được chia làm các phần mâm cỗ mặn, mâm cỗ ngọt và chay.
Cỗ mặn:
1. Bánh chưng
2. Giò
3. Chả
4. Xôi gấc (xôi các loại)
5. Thịt gà
6. Rượu (bia, thức uống khác)
Cỗ ngọt:
1. Bánh kẹo
2. Mứt Tết
3. Hoa
4. Đèn (nến)
5. Hương
Mâm lễ cúng giao thừa trong nhà cũng không kém phần quan trọng nhằm cầu ông bà tổ tiên phù hộ độ trì cho gia đình năm mới mạnh khỏe, gặp nhiều điều tốt lành.
Trong mâm cỗ, cần chuẩn bị những món ăn trong ngày Tết được chế biến cẩn thận, trang nghiêm và sạch sẽ. Mâm cỗ được chia làm các phần mâm cỗ mặn, mâm cỗ ngọt và chay.
