Giả trai thi đỗ Trạng nguyên
Nguyễn Thị Duệ, còn được biết đến với tên gọi khác là Nguyễn Thị Du hay Nguyễn Thị Ngọc Toàn và được mệnh danh là Diệu Huyền, được sinh ra vào ngày 14 tháng 3 năm 1574 tại làng Kiệt Đặc, thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương. Bà đến từ một gia đình nho học nghèo khó nhưng từ nhỏ đã thể hiện tài năng văn chương xuất chúng. Với trí thông minh và vẻ ngoài ưa nhìn, bà đã nhận được nhiều lời cầu hôn từ các gia đình danh giá ở địa phương khi chỉ mới hơn 10 tuổi, tuy nhiên bà không đồng ý.
Vào những năm cuối thế kỷ 16, cuộc xung đột giữa hai triều đại Nam và Bắc, giữa nhà Mạc và Lê-Trịnh, đã dần đi đến hồi kết. Khi triều đại Mạc yếu kém, Trịnh Tùng đã dẫn đội quân của mình tiến về phía Bắc, buộc quân Mạc phải lui chạy. Mạc Kính Chỉ, một tướng lĩnh của nhà Mạc, đã huy động người nhà và những người trung thành lên Cao Bằng để tìm nơi ẩn náu. Gia đình của Nguyễn Thị Duệ tại làng Kiệt Đặc cũng không nằm ngoài số phận ấy, họ đã phải rời bỏ quê hương để tránh biến loạn, mang theo niềm hoài niệm về những ngày tháng thanh bình dưới thời nhà Mạc, và họ cũng đã hướng về Cao Bằng.
Bà Nguyễn Thị Duệ đến từ một gia đình nho học nghèo khó nhưng từ nhỏ đã thể hiện tài năng văn chương xuất chúng
Dù sở hữu tài năng văn chương vượt trội, nhưng do ràng buộc của xã hội phong kiến đối với phụ nữ, Nguyễn Thị Duệ không có cơ hội tham gia giáo dục chính quy. Tuy nhiên, khi đến Cao Bằng, nơi còn nhiều người dân và học giả trung thành với nhà Mạc, bà đã quyết định giấu giếm giới tính thực sự của mình để theo đuổi đam mê học tập. Bà hóa thân thành nam nhi, một bước đi táo bạo để có thể tham gia vào những cuộc thi đạo học lúc bấy giờ.
Trong bối cảnh triều đình cần tìm kiếm những người tài giỏi để phục vụ đất nước, các kỳ thi cử được mở ra, thu hút đông đảo sĩ tử, trong số đó có Nguyễn Thị Duệ, với cái tên giả Nguyễn Ngọc Du. Bà đã dấn thân vào hành trình thi cử, mặc trang phục nam giới và tham dự các kỳ thi.
Tại các kỳ thi hương, hội và đình, bà Duệ nhanh chóng thể hiện tài năng xuất chúng của mình, liên tiếp giành được những thành tích cao nhất và cuối cùng đạt đến danh hiệu Trạng nguyên, được cho là vào khoa thi năm Giáp Ngọ - 1594. Khi đó, bà Nguyễn Thị Duệ chỉ mới ở độ tuổi từ 17 đến 20.
Bà Nguyễn Thị Duệ đã ghi danh vào lịch sử với thành tích hiển hách, trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho thế hệ sau.
Đắc tội với vua nhưng vẫn được gọi là bà chúa
Theo tác phẩm "Những người thầy trong sử Việt", vào dịp tiệc mừng các tân khoa, Nguyễn Ngọc Du - tên giả của bà - là người đầu tiên bước lên chầu vua trên bệ rồng. Sự xuất hiện của bà đã khiến toàn trường văn võ bá quan ngỡ ngàng trước nhan sắc và thần thái đặc biệt của tân Trạng nguyên.
Trong lúc nhà vua trao ngự tửu, Nguyễn Ngọc Du tiến lên nhận. Nhận thấy vẻ ngoài thanh tú, dáng vẻ yểu điệu và ánh mắt lấp lánh của Trạng nguyên, vua bắt đầu nảy sinh sự ngờ vực. Sau khi hỏi han, sự thật được phơi bày: Nguyễn Ngọc Du thực ra là một phụ nữ. Cả triều đình đều bất ngờ trước sự kiện chưa từng có này. Thêm vào đó, hành động này còn được xem là phạm quân lệnh, vốn là tội nghiêm trọng có thể dẫn đến án tử. Thậm chí có những lời đồn đoán rằng đây là điềm báo cho sự diệt vong của triều đại Mạc.
Dù vậy, vua Mạc đã quyết định không trừng phạt bà. Thay vào đó, ông đã ca ngợi và đánh giá cao tài năng và sắc đẹp của bà, ban lệnh cho phép bà quay trở lại sử dụng tên thật của mình, và còn phong bà làm Lễ quan, với trách nhiệm dạy chữ và lễ nghi cho các cung nữ và thị nữ trong hoàng cung.
Trong thời gian dài tiếp xúc và gần gũi, Mạc đế ngày càng mê đắm trước vẻ đẹp kiêu sa và tài năng của Nguyễn Thị Duệ, người Lễ quan trong cung. Đến nỗi, ông đã quyết định đưa bà vào hậu cung và phong cho bà danh hiệu Tinh phi, ám chỉ vẻ đẹp lấp lánh như ngôi sao của bà. Điều này khiến người đời sau gọi bà là "bà chúa Sao Sa".
Nguyễn Thị Duệ không chỉ sở hữu vẻ ngoài lộng lẫy mà còn có kiến thức uyên bác, khiến bà càng được Mạc đế yêu mến và trọng dụng. Bà tiếp tục được giao trách nhiệm giáo dục lễ nghĩa và chuẩn mực cho các phi tần trong cung. Người ta còn nhớ về bà với tấm lòng khoan dung: dù trước đây anh trai bà từng bị hãm hại trong làng, khi có quyền lực, bà không hề trả thù mà lại tha thứ.
Đến năm 1625, khi quân Lê - Trịnh tiến vào Cao Bằng và lật đổ nhà Mạc, Mạc đế bị bắt và đưa về Thăng Long. Nguyễn Thị Duệ tìm đường ẩn náu tại chùa Sùng Phúc ở Đông Cao Bằng, nơi bà vừa tu hành, vừa dạy học và lễ nghĩa cho người địa phương.
Tuy nhiên, trong những loạn lạc của thời kỳ, quân Trịnh phát hiện ra bà khi đang truy quét tàn quân Mạc. Nguyễn Thị Duệ bị bắt và đưa về phủ chúa Trịnh. Nhờ sự khéo léo và thông minh trong cách đối đáp, bà đã tránh được án tử và được đối xử tôn trọng tại Thăng Long.
Sau nhiều năm sóng gió, đến tuổi 70, Nguyễn Thị Duệ quyết định rời bỏ chốn quyền quý, về làng Chí Linh lập am Đàm Hoa - một nơi vừa là ẩn cư, vừa là không gian đọc sách, tu tập, và cũng là nơi giáo dục cho thanh thiếu niên địa phương. Bà dùng thuế của nhà Lê cấp cho làng không chỉ vào mục đích cá nhân, mà chủ yếu hỗ trợ cho cộng đồng và giúp đỡ người nghèo.
Tinh Phi cổ tháp - Công trình tri ân bà chúa Sao Sa
Nguyễn Thị Duệ qua đời vào ngày 8 tháng 11 năm 1654, thọ 81 tuổi, và được chôn cất tại quê hương mình. Ngọn thấp xây trên mộ bà mang tên "Tinh Phi cổ tháp", trên đó khắc dòng chữ "Lễ Phi sinh thông tuệ, nhất kính chiếu tam vương", ý nói rằng Lễ Phi là người sáng suốt, là tấm gương sáng cho ba vị vua.
Để tưởng nhớ đến những cống hiến của bà, người dân ở làng Kiệt Đặc đã xây dựng một ngôi đền thờ và tôn vinh bà như một vị thần của sự phúc lành. Trên bức hoành của đền viết hai chữ "Hoa Am", bên trong đặt tượng của bà và một cặp câu đối "Giá khoa tiên chiếm Cao Bình bảng/ Đại bút do truyền bát cổ bi", ca ngợi trí tuệ và những đóng góp của bà. Tại Văn Miếu Mao Điền ở Hải Dương, trong số 637 tiến sĩ được tưởng niệm, có một bài vị đặc biệt dành riêng cho Nguyễn Thị Duệ, được ghi nhận là nữ tiến sĩ duy nhất với danh hiệu "Nghi Ái quan Nguyễn Thị Duệ".
