Công chúa An Tư là con gái út của Trần Thái Tông. Bà là ví dụ điển hình cho việc hy sinh bản thân vì việc nước. Mặc dù thông tin về công chúa An Tư được ghi chép rất sơ lược trong sử sách, nhưng công lao không nhỏ của bà trong việc đánh bại quân Nguyên xâm lược vẫn được tôn vinh trong dân gian.
Nàng công chúa có thông tin thân thế “bí ẩn”
Hiện tại, có rất ít thông tin về công chúa An Tư. Ngày sinh và ngày mất của bà cũng không rõ. Chỉ có ghi chép rằng bà là con gái út của vua Trần Thái Tông, em gái của vua Trần Thánh Tông và vợ của Trần Nhân Tông.
Tương truyền thầm thương trộm nhớ chàng thủy tướng Yết Kiêu
Mặc dù các hồ sơ lịch sử cung cấp thông tin rất hạn chế về công chúa An Tư nhưng truyền thuyết dân gian về công chúa có số phận không may này lại khá phổ biến. Theo tiểu thuyết lịch sử “An Tư” của nhà văn Nguyễn Huy Tường, trước khi trở thành dâu Mông Cổ, An Tư được cho là đã hứa hôn với Trần Thống, Hoàng tử Chiêu Thành. Tuy nhiên, “Bảo tàng Lịch sử” lại đề cập đến một truyền thuyết phổ biến rằng công chúa An Tư đem lòng yêu Yết Kiêu. Tương truyền này được biết đến rộng rãi hơn.
Cụ thể, truyền thuyết kể về câu chuyện về một chiến binh dũng cảm tên là Yết Kiêu đã hy sinh tính mạng để bảo vệ hoàng tộc nhà Trần về Nam Định. Chàng dũng sĩ Yết Kiêu đã lao mình xuống sông, giết chết Giảo Long để hộ giá. Sự anh dũng và gan dạ của anh ta đã chinh phục trái tim của các công chúa triều đại Trần, trong đó có An Tư.
Từ mối tình đơn phương cá nhân, An Tư công chúa đã liên kết với Yết Kiêu để truyền thông tin mật báo mà mình thu thập được cho nước nhà. Cả hai đã thống nhất ý đồ và sử dụng bông tai bằng đá làm tín vật ký hiệu truyền tin.
Vậy nên, từ khi An Tư công chúa được gả sang Mông Nguyên, quân ta liên tục trỗi dậy và giành được nhiều thắng lợi. Sau này chuyện gián điệp bị bại lộ, công chúa An Tư đã phủ nhận và chỉ đường rút lui cho Yết Kiêu. Sau khi nhận được tín hiệu, Yết Kiêu hiểu ra và nhảy xuống nước thoát thân.
Mặc dù mối tình yêu thầm của An Tư công chúa và chàng dũng sĩ Yết Kiêu không thể có cái kết trọn vẹn. Nhưng cả hai đã cùng nhau chiến đấu như những đồng đội trong chặng đường cứu nước. Đây cũng được xem như là đi cùng nhau trên một đoạn đường thanh xuân.
Làm dâu Mông Cổ và sự mất tích bí ẩn
Sinh ra trong thời gian chiến tranh và bất ổn, mặc dù có vị thế quý tộc và sống trong sự xa hoa của cung điện, công chúa An Tư không được tự do lựa chọn hạnh phúc của mình. Theo những tài liệu lịch sử như Đại Việt Sử Ký Toàn Thư của Ngô Sĩ Liên và Việt Sử Tiêu Án của Ngô Thi Sĩ, khi quân Nguyên xâm lược bờ cõi đất Việt, An Tư trở thành công chúa được nhà Trần đem đi hòa thân ở Mông Cổ, gả cho Thái Tử (Trấn Nam Vương) - Thoát Hoan.
Mặc dù ít có tài liệu về cuộc sống của Công chúa An Tư sau khi trở thành dâu Mông Cổ, nhưng đóng góp của bà trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên của Việt Nam không thể bỏ qua. Sau khi An Tư trở thành vợ của Thái tử Thoát Hoan, quân đội nhà Trần đã tiến hành những màn phản công quyết liệt trên khắp các mặt trận, góp phần làm suy yếu quân đội triều Nguyên và gây thất bại cay đắng cho chúng. Vì thế, Công chúa An Tư đã để lại một dấu ấn sâu sắc trong lịch sử Việt Nam.
Dù đã có đóng góp không nhỏ trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên của nhà Trần, nhưng Công chúa An Tư lại không được truy phong công thần hay nhắc đến trong triều đình sau khi đại thắng quân Nguyên Mông. Thậm chí, việc nàng công chúa sống hay chết và số phận của bà sau khi trở thành dâu Mông Cổ vẫn là những câu hỏi chưa có lời giải đáp cho đến tận ngày nay.
Mặc dù được xem là một trong những vị công chúa nhà Trần được kính trọng, song so với Huyền Trân Công chúa, An Tư lại được coi là một nữ nhân liễu yếu đào tơ và số phận đáng thương hơn. Điều này đến từ việc Huyền Trân Công chúa được gả đi trong hòa bình, được yêu thương và tôn lên làm hoàng phi bởi nhà vua Chế Mân. Còn An Tư phải đối mặt với chiến tranh và trở thành mật báo.
