Dưới thời nhà Trần, công chúa Huyền Trân, người con gái nhỏ nhất của vua Trần Nhân Tông, đã kết hôn với quốc vương Chiêm Thành. Đây là một động thái nhằm mở rộng lãnh thổ cho Đại Việt vào thế kỷ 13. Vẻ đẹp rực rỡ của công chúa đã trở thành một phần của sử sách và biến cô thành một biểu tượng văn hóa lâu dài của Việt Nam.
Sách "Việt sử giai thoại" ghi chép về công chúa Huyền Trân (1287-1340) rằng vào tháng 6 năm 1306, tuân theo lời hứa của cựu hoàng Trần Nhân Tông, vua Trần Anh Tông đã cho công chúa Huyền Trân kết hôn với vua Chế Mân của Chiêm Thành. Như một phần của hôn ước, vua Chiêm Thành đã trao hai châu Ô và Lý – vùng đất mà nay là phía nam tỉnh Quảng Trị và tỉnh Thừa Thiên Huế – cho Đại Việt như một phần của sính lễ, góp phần mở rộng lãnh thổ Đại Việt về phía nam.
Công chúa Huyền Trân là người con nhỏ nhất của vua Trần Nhân Tông
Theo "Đại Việt sử ký toàn thư," vào năm 1301, vua Trần đã thăm Chiêm Thành và hứa gả công chúa Huyền Trân cho vua Chế Mân, mặc dù khi đó ông đã ngoài 80 tuổi. Sau đám cưới, vua Chế Mân đã phong Huyền Trân làm Vương hậu.
Một năm sau khi trở thành Vương hậu, vua Chế Mân qua đời, và công chúa Huyền Trân đã được vua Trần Anh Tông gửi Trần Khắc Chung đến cứu về để tránh tục lệ hỏa táng của Chiêm Thành, theo đó Hoàng hậu phải tự thiêu mình theo chồng. Khi quay trở về Đại Việt, công chúa quyết định xuất gia. Bà qua đời vào năm 1340 và đã được người dân địa phương kính yêu, tôn vinh là Thần Mẫu, xây dựng đền thờ bên cạnh chùa Nộm Sơn. Ngày mất của bà sau đó trở thành ngày lễ hội tại đền Huyền Trân trên núi Ngũ Phong ở Huế hàng năm.
Bằng hành trình của mình trên chiếc xe hoa, công chúa Huyền Trân đã trở thành biểu tượng của sự hòa giải và tình bạn giữa hai quốc gia, góp phần củng cố mối quan hệ và đem lại hòa bình cho nhân dân. Sự đóng góp của công chúa trong việc thúc đẩy sự ổn định và hòa hợp là một di sản vô cùng quý giá.
Công chúa Huyền Trân đã trở thành biểu tượng của sự hòa giải và tình bạn giữa hai quốc gia
Cuộc đời của công chúa Huyền Trân vừa toát lên vẻ đẹp thanh khiết và cao quý, vừa thấm đượm tình cảm mật thiết với quần chúng. Dân chúng không chỉ ngưỡng mộ mà còn trân trọng và thấu hiểu những suy tư và lo lắng của bà khi phải sống xa xứ, làm dâu trong một môi trường hoàn toàn mới. Sự tôn kính này không chỉ hiện hữu ở những làng mạc, ngôi chùa thờ phụng bà ở miền Bắc mà còn vươn tới miền Trung, nơi có đảo Huyền Trân nằm ở bờ biển Thừa Thiên - Huế và một ngôi miếu ở Quảng Trị. Dù không ai biết chính xác nguồn gốc của hòn đảo và ngôi miếu mang tên bà từ bao giờ, nhưng mọi người đều nhận thức rõ ràng chúng là biểu trưng cho sự ngưỡng vọng và tình yêu mà nhân dân dành cho bà, một tình cảm bền bỉ với thời gian. Trong lịch sử, có nhiều công chúa nhưng người có tầm ảnh hưởng tinh thần và lòng kính trọng sâu sắc đối với dân chúng như Huyền Trân là hiếm hoi. Vị công chúa này mãi mãi là một phần không thể tách rời của lịch sử và văn hóa Việt Nam.
Cũng trong giai thoại nhà Trần, công chúa An Tư là một trong những công chúa hiếm hoi của Việt Nam đã kết hôn với người nước ngoài, giống như công chúa Huyền Trân.
Công chúa Huyền Trân được người dân tôn làm Thần Mẫu
An Tư công chúa, hay còn được biết đến với danh xưng Thiên Tư công chúa, là ái nữ nhỏ nhất của hoàng đế Trần Thái Tông – vị vua sáng lập dòng họ Trần hùng mạnh. Bà là em gái của Trần Thánh Tông và là cô ruột của Trần Nhân Tông, hai vị hoàng đế có uy tín cao trong lịch sử Việt Nam.
Thông tin về An Tư công chúa trong các tài liệu lịch sử Việt Nam khá hạn chế, và thậm chí ngày sinh cũng như ngày mất của bà vẫn còn là một ẩn số. Vào năm 1285, khi Hốt Tất Liệt phong ngôi Trấn Nam vương cho con trai mình là Thoát Hoan và đưa quân xâm lược Đại Việt, lúc bấy giờ quân Nguyên chiếm ưu thế với sức mạnh áp đảo. Trước nguy cơ này, An Tư công chúa đã tự nguyện xuất giá cho Thoát Hoan nhằm giúp nhà Trần giành thời gian cần thiết để chuẩn bị kháng chiến.
Có tài liệu lưu truyền cho rằng công chúa An Tư đã thực hiện nhiệm vụ thu thập và truyền đạt những thông tin quan trọng, được mô tả như một "điệp viên" xuất sắc của triều đình Trần. Tuy nhiên, sau khi quân Trần giành chiến thắng trước quân Nguyên, triều đình tổ chức tế lễ và khen thưởng các công thần, nhưng thông tin về số phận của công chúa An Tư lại không được nhắc đến.
