Theo sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ do Nội các triều Nguyễn biên soạn, Lê Ngọc Bình (1785 - 1810) là một công chúa đặc biệt trong lịch sử Việt Nam. Bà là con gái út của vua Lê Hiển Tông, và sau này trở thành vợ của hai vị vua: Cảnh Thịnh Hoàng đế Nguyễn Quang Toản của nhà Tây Sơn và vua Gia Long của triều Nguyễn.
Lịch sử ghi lại bối cảnh phức tạp của thế kỷ 18, khi quyền lực chính trị của vua Lê ở Đại Việt chỉ còn là hình thức, thực chất bị kiểm soát bởi các chúa Trịnh ở Đàng Ngoài và các chúa Nguyễn ở Đàng Trong.
Giữa thế kỷ 18, nhiều cuộc khởi nghĩa nông dân bùng nổ khắp nơi, điển hình là phong trào của anh em nhà Tây Sơn gồm Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ tại Bình Định.
Lê Ngọc Bình (1785 - 1810) là một công chúa đặc biệt trong lịch sử Việt Nam
Dưới danh nghĩa "phù Lê diệt Trịnh", sau khi đánh bại chúa Nguyễn ở Đàng Trong, vào năm 1786, Nguyễn Huệ tiến quân ra Bắc tiêu diệt chúa Trịnh, tiến vào Thăng Long để yết kiến vua Lê. Ông được vua Lê phong làm Nguyên súy dực chính phù vận, Uy quốc công, và kết hôn với công chúa Ngọc Hân, khi đó mới 16 tuổi.
Hai năm sau khi Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế tại Huế với niên hiệu Quang Trung, Ngọc Hân được phong làm Hữu cung hoàng hậu. Họ có với nhau hai người con, công chúa Bảo Ngọc và hoàng tử Quang Đức.
Năm 1792, Nguyễn Huệ đột ngột qua đời, hoàng tử Quang Toản, con trai của Nguyễn Huệ và hoàng hậu Bùi Thị Nhạn, lên ngôi khi mới 10 tuổi với niên hiệu Cảnh Thịnh. Triều đại Tây Sơn rơi vào tình trạng khó khăn khi quyền lực thực sự nằm trong tay Thái sư Bùi Đắc Tuyên, cậu ruột của Quang Toản, cùng nhóm quyền thần.
Đến năm 1795, Thái sư Tuyên bị loại bỏ, và thái hậu Lê Ngọc Hân sắp xếp cho em gái mình, Lê Ngọc Bình, kết hôn với Quang Toản. Lê Ngọc Bình trở thành hoàng hậu của triều Tây Sơn ở tuổi 12.
Lê Ngọc Bình trở thành hoàng hậu của triều Tây Sơn ở tuổi 12
Hoàng hậu Lê Ngọc Bình, sinh năm 1783, là con út của vua Lê Hiển Tông và bà Chiêu nghi Nguyễn Thị Điều. Người dân thời đó truyền tụng rằng Ngọc Bình không chỉ nổi tiếng xinh đẹp mà còn có cơ thể tỏa ra mùi hương quyến rũ đặc biệt.
Cuộc hôn nhân giữa Ngọc Bình và Hoàng đế Cảnh Thịnh đã tạo nên một mối quan hệ phức tạp. Ngọc Hân và Ngọc Bình vừa là chị em, vừa là mẹ chồng - nàng dâu, trong khi vua Quang Trung và Cảnh Thịnh vừa là cha con, vừa là hai chàng rể của vua Lê Hiển Tông.
Vào tháng 5 năm 1801, khi Nguyễn Ánh tiến quân đến Phú Xuân, vua Cảnh Thịnh buộc phải bỏ chạy về Bắc Hà, để lại Ngọc Bình cùng một số cung nữ. Nguyễn Ánh sau đó đuổi theo và khi gặp Ngọc Bình, ông bị thu hút bởi vẻ đẹp và lời nói dịu dàng của nàng, nên nảy sinh ý muốn lấy nàng làm vợ.
Năm 1802, sau khi đánh bại nhà Tây Sơn, Nguyễn Ánh lên ngôi hoàng đế, lấy niên hiệu là Gia Long.
Mặc dù phải đối mặt với sự phản đối mạnh mẽ từ các quần thần, với ý kiến rằng "thiên hạ thiếu gì đàn bà mà phải lấy thừa vợ của giặc", nhưng vua Gia Long vẫn kiên quyết. Ông đáp lại: "Toàn bộ giang sơn này, cái gì mà ta không lấy từ tay giặc, chẳng lẽ lại không thể lấy một người đàn bà?".
Nguyễn Ánh vừa gặp Ngọc Bình đã lập tức bị thu hút
Theo tài liệu "Quốc sử di biên" do Phan Thúc Trực biên soạn, có ghi chép rằng khi Thế Tổ (Gia Long) tiến vào kinh thành Thăng Long, các hào mục đã bắt anh em Nguyễn Quang Toản (vua Cảnh Thịnh) và dâng nộp cho vua. Lê Ngọc Bình cũng bị dâng nộp cùng lúc đó.
Sau khi vào cung, Ngọc Bình được Gia Long phong làm Chiêu nghi và sinh hạ được hai hoàng tử cùng hai công chúa. Bà qua đời vào năm 1810 khi mới 27 tuổi, được phong thụy là Cung Thận Đức phi và an táng tại làng Trúc Lâm.
Đến năm 2008, mộ phần của bà được cải táng về đồi Mâm Xôi, thuộc khu Đồng Chầm, phường Hương Hồ, thị xã Hương Trà.
Như vậy, trong cuộc đời ngắn ngủi kéo dài 27 năm, Lê Ngọc Bình đã kết hôn với hai vị vua của hai triều đại đối địch. Đồng thời, bà cũng là con gái của một vị vua thuộc triều đại trước. Chính vì vậy, dân gian đã truyền tụng một câu ca dao về cuộc đời đặc biệt của vị công chúa này: "Số đâu có số lạ lùng/ Con vua lại lấy hai chồng làm vua".
