Mai Thúc Loan, được biết đến với danh hiệu Mai Hắc Đế, sinh năm 670 và mất năm 723, quê gốc ở xã Mai Phụ thuộc huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh. Ông được ghi nhận là một người hào kiệt với khả năng thông minh, tài năng, và lòng dũng cảm vượt trội.
Trong thời loạn lạc của đất nước, Mai Hắc Đế không chịu khuất phục trước sự thống trị của quân xâm lược từ phương Bắc, thu nạp những nhân tài và lực lượng từ 32 châu. Ông cũng thiết lập liên minh với các quốc gia Đông Nam Á bao gồm Lâm Ấp, Chân Lạp, Chà Và và Kim Lân để cùng chống lại triều đại nhà Đường.
Khi ông lên ngai vàng, lịch sử gọi ông là Mai Hắc Đế, hay còn gọi là "vua đen" do màu da đặc biệt. Trong thời gian ông cai trị, quốc gia đã giành được sự độc lập và tự chủ suốt gần một thập kỷ từ 713 đến 722.
Vào năm 723, khi Mai Hắc Đế qua đời, nhân dân ở khắp nơi, nhất là tại vùng Sa Nam, đã tôn vinh ông như một vị thần của may mắn và thành lập các đền thờ tưởng nhớ ông và các tướng sĩ, với ngôi đền lớn nhất mang tên ông tại thị trấn Nam Đàn ngày nay.
Vua Mai Hắc Đế, vị anh hùng dân tộc nổi tiếng với cuộc khởi nghĩa chống ách đô hộ nhà Đường vào đầu thế kỷ thứ 8, được nhân dân tôn kính và ghi nhớ qua nhiều di tích lịch sử. Nổi bật trong số đó là đền thờ vua Mai Hắc Đế tại Nghệ An, nơi lưu giữ nhiều giá trị văn hóa và lịch sử độc đáo.
22 đạo sắc phong, minh chứng cho sự tôn vinh của các triều đại phong kiến đối với vị vua anh dũng. 13 đạo sắc phong thời Nguyễn còn lưu giữ tại đền là nguồn tư liệu quý giá giúp chúng ta hiểu thêm về cuộc đời và sự nghiệp của Mai Hắc Đế.
Tên của vị vua anh hùng được đặt cho nhiều con đường lớn, trường học, thể hiện lòng biết ơn và sự trân trọng của người dân. Đền thờ vua Mai Hắc Đế được xây dựng khang trang, qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo, là điểm đến thu hút du khách thập phương.
Cổng tam quan đồ sộ, các tòa điện uy nghi, cùng những tượng quan võ, quan văn, voi quỳ... tạo nên một không gian trang nghiêm, linh thiêng. Hạ điện là nơi lưu giữ long ngai, bài vị, câu đối... những cổ vật quý giá mang giá trị lịch sử to lớn.
Cách đền thờ khoảng 3km về phía Tây, dọc theo đê 42, khu lăng mộ Vua Mai Hắc Đế uy nghi tọa lạc dưới chân núi Đụn. Nơi đây không chỉ là nơi an nghỉ của vị anh hùng dân tộc mà còn là điểm đến du lịch hấp dẫn, thu hút du khách bởi giá trị lịch sử và văn hóa to lớn.
Với diện tích hơn 10.000m2, khu lăng mộ khi xưa là kho lương thảo và là nơi cầm cự cuối cùng của nghĩa quân trong cuộc chiến chống lại quân xâm lược. Lưng tựa vào núi Đụn, lăng mộ hướng ra dòng sông Lam thơ mộng, tạo nên khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ và tráng lệ.
Bên trong lăng mộ, các công trình được xây dựng theo kiểu "thượng miếu hạ mộ" (miếu ở trên, mộ ở dưới) với kiến trúc đăng đối hài hòa. Sau cổng vào là tắc môn, lư hương, giếng miếu, hai nhà chờ và hạ điện. Tiếp theo là hệ thống hạ điện, thượng điện, tả vu và hữu vu được bố trí theo hình chữ khẩu.
Hạ điện là nơi thờ cộng đồng, tả hữu vu thờ các vị tướng tài ba: đệ Nhất, đệ Nhị, đệ Tam và đệ Tứ tứ trụ. Thượng điện là nơi tôn trí tượng Vua Mai Hắc Đế, thân mẫu vua Mai và Mai Thiếu Đế, thể hiện lòng thành kính và biết ơn đối với vị anh hùng đã có công lao to lớn trong việc chống giặc ngoại xâm.
Bên trong các tòa điện rộng 50-70m2, khung dựng bằng gỗ, du khách có thể chiêm ngưỡng những hiện vật quý giá liên quan đến cuộc khởi nghĩa Hoan Châu, như: tượng Mai Hắc Đế, gươm, giáo, mác,...
Nằm trên đỉnh núi Đụn, cách thị trấn Nam Đàn khoảng 50m về phía bắc, là miếu mộ của Mai Thiếu Đế, con trai út của Mai Hắc Đế. Nơi đây ghi dấu chiến công hiển hách của vị anh hùng dân tộc trong cuộc khởi nghĩa Hoan Châu chống lại ách đô hộ của nhà Đường.
Cách đó gần 10km, cồn Dẻ - một quả đồi thấp được bao quanh bởi đồng ruộng thuộc xã Nam Thái - là nơi an nghỉ cuối cùng của mẹ vua Mai. Để đến được mộ, du khách cần leo hơn 100 bậc thang. Theo tài liệu lịch sử, trong một lần lên núi, mẹ Mai Thúc Loan bị thú dữ tấn công, nhà vua và dân làng đã đưa bà về an táng tại cồn Dẻ.
Tại đền thờ vua Mai Hắc Đế, hàng năm diễn ra nhiều lễ hội, nhưng nổi bật nhất là Lễ hội đền vua Mai được tổ chức trong 3 ngày từ 13-15 tháng Giêng âm lịch. Lễ hội bao gồm nhiều hoạt động ý nghĩa như lễ rước nước, lễ khai quang, lễ yết cáo, lễ đại tế, lễ khai hội và dâng hương tưởng niệm vua Mai, lễ thả đèn hoa đăng và Lễ tạ. Bên cạnh đó, du khách còn được hòa mình vào các trò chơi dân gian sôi nổi như đấu vật, cờ thẻ, chọi gà, đu tiên, đẩy gậy, kéo co,...
Quần thể Di tích và Lễ hội vua Mai là minh chứng cho tinh thần quật cường, ý chí độc lập dân tộc của người Việt Nam. Di tích này đã được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt vào tháng 2/2023, khẳng định giá trị lịch sử và văn hóa to lớn.
