Trong giai đoạn ban sơ của quá trình xây dựng nền độc lập, từ thời Đinh chuyển tiếp sang thời Tiền Lê, không thể không công nhận sự cống hiến vô cùng to lớn của các vị vua chúa. Tuy nhiên, vai trò quan trọng của Thái hậu Dương Vân Nga cũng không thể bị lãng quên. Khi chuyển giao từ triều đại Lý sang triều đại Trần, chúng ta không thể không nhắc đến Thái hậu cuối cùng của nhà Lý - Trần Thị Dung và người con gái của bà.
Ở giai đoạn chuyển tiếp từ triều đại Trần sang triều đại Hồ, chúng ta không thể không nhắc đến 2 vị hoàng hậu ngoại tộc đặc biệt là Gia Từ hoàng hậu trong thời kỳ vua Trần Duệ Tông và Thánh Ngâu hoàng hậu thời Trần Thuật Tông. Mặc dù vai trò của hai nhân vật này không quá lớn và không có nhiều đóng góp, nhưng họ đã giúp thúc đẩy quá trình chuyển giao quyền lực từ nhà Trần sang nhà Hồ diễn ra nhanh chóng, đi kèm với đó là số phận đầy bi kịch và xót xa.
Gia Từ hoàng hậu, người là em họ của Quý Ly, không có nhiều thông tin chi tiết về thời điểm bà trở thành vợ của Trần Kính trong sử sách, chỉ biết rằng bà là người mẹ của Trần Hiện - Trần Phế Đế. Vào năm 1371, Cung Tuyên đại vương Trần Kính được lên ngôi Hoàng thái tử và bà được phong cấp là Hoàng thái tử phi. Năm 1372, Nghệ Tông nhường ngôi cho Thái tử, trở thành Thái thượng hoàng, và Thái tử lên ngôi vua, tức Trần Duệ Tông. Cùng với đó, bà được phong là Hiển Trinh thần phi và chỉ trong vòng một năm sau, bà đã được lên làm Hoàng Hậu.
Gia từ Hoàng hậu là vợ của Trần Duệ Tông, mẹ của Trần Phế Đế (Ảnh minh hoạ)
Có thể khẳng định rằng, nhờ sự ân sủng dành cho Quý Ly vào thời điểm đó, em họ của ông đã được phong lên làm Hoàng hậu. Và sau khi em họ trở thành Hoàng hậu, lòng tin tưởng mà Quý Ly nhận được càng tăng lên. Tuy nhiên, đáng tiếc cho Gia Từ Hoàng hậu là chỉ sau một thời gian ngắn sau khi được phong, bà đã trở thành góa phụ. Năm 1377, Trần Duệ Tông đã gục ngã trong cuộc chiến chống lại Chiêm Thành.
Sự ra đi của vua Duệ Tông đã khiến Nghệ Tông phải dựa vào Quý Ly và thậm chí còn lập con của Duệ Tông - Gia Từ, tức Trần Hiện, lên ngôi vua. Tuy nhiên, ngay cả Gia Từ hoàng hậu cũng không thể tin tưởng vào lòng trung thành của người thân trong gia đình. Quả nhiên, sau này Trần Hiện đã không còn hài lòng với việc Quý Ly chuyên quyền và đã lên kế hoạch lật đổ vị trí.
“Khâm định Việt sử thông giám cương mục” ghi chép: Duệ Tông thực hiện cuộc chinh phạt về phương Nam và không quay trở lại; Hoàng hậu quyết định cắt tóc để trở thành nữ tu sĩ. Khi thấy Nghệ Tông đưa Trần Hiện lên ngôi, hoàng hậu đã từ chối cho con mình không được kế vị, và bày tỏ nỗi buồn bằng cách khóc lóc và nói với những người thân tín: “Con tôi kém phúc đức, không cáng đáng được cái ngôi rất quý trọng ấy đâu, chẳng qua chỉ tổ do đấy mà chuốc lấy vạ vào mình! Tiên quân đã tạ thế, người vị vong này chỉ muốn thác đi cho rồi, chứ chẳng muốn ngó đến việc đời nữa, huống chi lại nỡ nhìn thấy con mình sắp bị nguy hại ư!”. Sau khi hoàng hậu qua đời, Đế Hiện cũng bị phế truất. Mọi người nghe biết chuyện này đều phục hoàng hậu là người có khả năng nhìn thấy trước được tương lai.
Thánh Ngâu đã chứng kiến bi kịch khi Thuận Tông bị Quý Ly sai người đến và giết chết bằng cách thắt cổ (Ảnh minh hoạ)
Sau khi Đế Hiện từ bỏ ngôi vương, Trần Ngung, còn được biết đến với tên gọi Trần Thuật Tông, đã lên nắm quyền lực. Tiếp theo đó, Thánh Ngâu - con gái của Quý Ly và công chúa Huy Ninh - được phong làm hoàng hậu. Tuy nhiên, trên thực tế, Thánh Ngâu vẫn được coi là người ngoại tộc do cô mang họ Quý Ly. Thánh Ngâu thậm chí đã chứng kiến bi kịch khi Thuận Tông bị Quý Ly sai người đến và giết chết bằng cách thắt cổ. Cùng với đó, cô cũng chứng kiến cảnh tượng con mình là Trần An, hay còn được gọi là Trần Thiếu Đế, phải chết giống như Trần Phế Đế.
