Lạ lùng tục thờ... chính mình

Đây là nét văn hóa riêng biệt, chứa đựng nhiều điều kỳ thú, được dân bản lưu giữ từ đời xưa đến nay, để cầu mong mình luôn được bình an, gặp nhiều may mắn.

Cúng hồn… sống

Trong chuyến công tác tại các huyện miền núi của tỉnh Quảng Trị, chúng tôi bị lôi cuốn với nhiều phong tục khác lạ, những nét tín ngưỡng rất riêng của các đồng bào dân tộc nơi đây. Thế nhưng, một phong tục đặc biệt ấn tượng với người viết, đó là tục thờ hồn sống chính bản thân mình của người Vân Kiều. Ông Hồ Văn Hùng, người thầy thuốc và cũng là một già làng có tiếng tại xã Hướng Hiệp, huyện Đakrông (Quảng Trị) cho biết: “Tục thờ hồn người sống của đồng bào Vân Kiều có từ lâu đời. Khi tôi lớn lên đã thấy những nghi lễ đó rồi. Đến nay, nó được xem là nét văn hóa đặc biệt riêng của chúng tôi mà hầu như gia đình nào cũng thực hiện”. Ông còn nói thêm, có rất nhiều quan niệm khác nhau về tục “thờ hồn sống” của người Vân Kiều, nhưng nổi bật nhất vẫn là xuất phát từ nhu cầu giữ gìn và thắt chặt mối quan hệ gắn bó của các thành viên trong gia đình, dòng họ để khi đi đâu, làm gì cũng luôn nhớ về cội nguồn. Và một điều quan trọng không kém là họ mong muốn có sức khỏe tốt, gặp nhiều may mắn trong cuộc sống khi đã được phần linh hồn bảo vệ, che chở.

Ông Hồ Văn Hùng đang kể về phong tục thờ hồn sống của đồng bào mình

Trong ngôi nhà được thiết kế theo phong cách người miền xuôi điều làm chúng tôi ấn tượng là một không gian bàn thờ trang nghiêm được ông đặt những đồ vật có hình thể lạ mắt. Phần mặt của nó giống chiếc gùi của đồng bào dân tộc, đồ vật đó có nhiều kích cỡ khác, hình dạng khác nhau, được làm bằng tre và nứa. Những đồ vật đó được ông sắp đặt ngăn nắp, theo một thứ tự nhất định. Ông Hùng giải thích: “Những đồ vật đó gọi chung là chiếc Gieel. Còn tên gọi cụ thể thì tùy từng cấp bậc của phần linh hồn người đó.

Đó là nơi phần hồn của những người được cúng, phần hồn linh thiêng đó sẽ giám sát, phù hộ cho phần xác đang sinh sống ở trần gian”. Trên bàn thờ của ông Hùng, không những có các Gieel thờ vợ con trong gia đình mà còn thờ phần linh hồn của những người trong dòng tộc. Một điều nữa mà ông bật mí đó là trong một đại gia đình, các phần hồn của những người con, người cháu sau khi cúng tại gia đình đều phải tập trung về nhà bố mẹ để thờ cúng hàng ngày.

Việc thờ phần hồn là phong tục chỉ có riêng ở đồng bào Vân Kiều. Mỗi người đều phải thờ phần hồn của chính mình, thế nhưng đối với những trường hợp người dân tộc khác muốn gia nhập vào bản làng và những ai đi ra khỏi bản làng đều bắt buộc phải làm một lễ cúng với những lễ vật khác nhau. “Nhập thì gà, ra thì lợn”, là nguyên tắc bất di bất dịch của việc đó. Câu này được hiểu, nếu một người muốn gia nhập vào dòng họ thì trên bàn lễ phải có con gà, còn nếu ra khỏi họ thì phải có con lợn.

Đối với đồng bào Vân Kiều, mục đích của việc làm đó là cầu mong cho phần hồn của mình được khỏe mạnh, bình an, nhất là được thành công, gặp may mắn trong cuộc sống. Một nguyên tắc mà họ phải đặc biệt lưu ý là việc đụng chạm đến các cái Gieel. “Hễ ai đụng chạm vào vật thờ cúng thì phải làm một lễ cúng để tạ lỗi với linh hồn vì đã “vô phép”…”, ông Hùng nói. Trung bình mỗi năm các Gieel được thay một lần, lễ cúng đó thường được làm vào khoảng ngày 28-12 âm lịch. “Đầu năm mới, phần xác thường được mua sắm đồ mới, thì phần hồn cũng phải có chiếc áo mới. Đó là ý nguyện đã có từ tổ tiên, chúng tôi chỉ là người kế tục lại phong tục của dân tộc”.

Kiểu bàn thờ đặc trưng của gia đình làm nghề bốc thuốc

Thể hiện “đẳng cấp”

Nếu như một con người sống ngoài xã hội sẽ có những cấp bậc, thể hiện đẳng cấp khác nhau thì phần hồn được thờ cũng có những cấp bậc, thứ hạng rõ rệt. Theo quan niệm của đồng bào Vân Kiều, phần hồn con người từ khi sinh ra đến khi mất đi có 3 cấp bậc. Cấp bậc nhỏ nhất là khi bắt đầu việc thờ hồn. Lúc này người đó phải làm một lễ cúng gồm xôi, rượu nhưng đồ lễ không thể thiếu là một con gà. Trước khi cắt tiết gà phải cầu nguyện thông báo với phần hồn và tổ tiên là con gà đó đang còn sống, khỏe mạnh, không bị bệnh tật. “Nếu mình không trình báo thì phần hồn đó sẽ không nhận lễ vật vì cho rằng gà đã chết và như thế hành động đó được xem là không tôn trọng họ”, ông Hồ Văn Vét - Trưởng thôn Xê Túc, xã Hướng Hiệp (Hướng Hóa) cho biết. Một thời gian sau đó, tùy mong muốn, đòi hỏi của phần hồn mà người đó phải cúng lần hai, lúc đó đồ lễ cần thiết nhất là một con lợn. Và lần cuối cùng đó là cúng một con trâu. Nếu gia đình nào kinh tế khó khăn, có thể cúng con dê thay cho con trâu. Việc xác định thời gian để tổ chức cúng cho phần hồn do những thầy cúng lâu năm trong bản làng đảm nhiệm. Khi cúng, tất cả đồ lễ phải được đặt dưới sàn nhà, dưới sự chứng kiến của nhiều người, nhưng người bắt buộc phải có mặt chính là chủ nhân của phần hồn đó. Sau khi các phong tục đã hoàn thành, các Gieel đó được đưa lên bàn thờ của gia đình.

Mỗi người trải qua các các cấp bậc này với thời điểm hoàn toàn khác nhau, không ai giống ai. “Thời điểm tùy thuộc vào mong muốn của những phần hồn đó. Khi họ đã yêu cầu thì nhất thiết người đó phải làm lễ cúng, còn nếu không có đòi hỏi thì không phải cúng”, ông Vét cho hay. Bát nhỏ, dành cho những hồn sống cúng lần đầu tiên gọi là Gieel năm nớn. Lớn hơn được gọi là Gieel tâm ba. Loại thứ hai có nón được ngầm hiểu là phần hồn đó đã cúng lợn. Ở Gieel đã cúng con trâu có điểm khác biệt là thêm chùm tua dây treo (được tuốt bằng dang mỏng) ở phía trước và đế gỗ. Phía trong các Gieel thường được người nhà đặt trầu cau. Những đồ vật này sẽ được thay cùng lúc khi làm lễ cúng thay Gieel vào cuối năm.

Đối với những người làm thầy thuốc đông y, ngoài bàn thờ phần hồn, họ còn có thêm một bàn thờ riêng biệt. Phần bàn thờ được đặt và thờ riêng với bàn thờ chính. “Đây là phần thờ tổ tiên, những người đã dạy cho mình cách chữa bệnh cứu bản làng”, ông Hồ Văn Két (SN 1949), xóm Xê Túc, xã Hướng Hiệp nói. Việc thờ phụng bàn thờ của những thầy thuốc có nhiều nét khác biệt với các bàn thờ bình thường. Họ chọn ngày 14, 15 âm lịch để làm lễ thay Gieel. Đặc biệt, việc thay đổi bàn thờ chỉ thực hiện khi người thầy thuốc đó chữa bệnh khiến ai đó bị chết. “Mình chữa bệnh mà họ bị chết thì bắt buộc phải làm lễ để thông báo, tạ lỗi với tổ tiên, đồng thời thay bàn thờ mới”, ông Két cho hay. Mâm cỗ trong thờ cúng gồm một con gà được chia thành bốn phần, một con gà để nguyên con, bánh cúng của đồng bào Vân Kiều.

Việc thờ hồn người sống sẽ kết thúc khi người đó chết đi. Lúc đó, Gieel thờ hồn lúc còn sống sẽ được chôn cùng với xác người đó. Trước khi đưa đi, phần hồn đó cũng được những người nhà làm lễ cúng như những lần thay Gieel, nhưng điều khác biệt hơn vì đó là lần cuối cùng linh hồn này sống trên cõi đời. Hiện nay, hầu hết đồng bào Vân Kiều vẫn giữ được phong tục độc đáo này. Những chiếc Gieel của những thành viên trong gia đình được họ thận trọng đặt ở nơi liêng thiêng nhất của ngôi nhà. Một số gia đình lại thờ theo phương pháp hiện đại kết hợp với cổ xưa. Thế nhưng, việc thờ theo cách này đi chăng nữa thì nó vẫn giữ nguyên ý nghĩa ban đầu của nó. Thờ hồn của chính mình, đó là việc tôn trọng chính bản thân mình. Đồng nghĩa với nó là phải ý thức đế sống tốt với bản làng, phấn đấu là một công dân tốt.

Những phong tục cầu may mắn kỳ lạ vào dịp tết Á Đông Tại nhiều nước, phong tục cầu may khác nhau nhưng tất cả đều mang ý nghĩa chung là đem lại may mắn trong năm mới cũng như xua đuổi vận xui của năm cũ cho người dân.