Loài cá chỉ riêng Nho Quế có
Không ồn ào, không nổi bật như những loài động vật quý hiếm khác, cá Mỵ lặng lẽ sinh sống nơi những dòng suối đá lạnh giá, nơi dòng Nho Quế cắt ngang qua những ngọn núi sừng sững của Hà Giang. Loài cá này thuộc họ cá chép, từng bơi lội thành đàn trong làn nước trong vắt, là một phần không thể thiếu trong đời sống của người dân bản địa.
Với thân hình dài, vảy lớn, hai đôi râu mềm mại và ánh sắc vàng nơi vây và đuôi, cá Mỵ mang vẻ đẹp rất riêng. Nhưng thứ khiến người ta nhớ mãi không chỉ là hình dáng mà là hương vị: thịt thơm, chắc, ngọt, từng là đặc sản trong các dịp lễ tết, hội làng. Những con cá nặng vài ký lô được xem là lộc trời ban – thứ quà của núi rừng dành riêng cho người kiên nhẫn chờ đợi trong làn nước lạnh.
Ngày ấy, cá Mỵ không chỉ hiện diện trên mâm cơm mà còn xuất hiện trong các ao nuôi cảnh – như một biểu tượng của sự đủ đầy và thanh bình. Trẻ con lớn lên cùng câu chuyện về loài cá mang lại may mắn, người già truyền nhau cách phân biệt râu cá, còn khách phương xa, nếu từng được đãi món cá Mỵ nướng trui bên bếp than hồng, chắc khó lòng quên được mùi vị đậm đà ấy.
Khi dòng sông không còn cá
Thế nhưng, mọi thứ đã không còn như xưa. Những năm gần đây, cá Mỵ dần vắng bóng. Dòng Nho Quế, dù vẫn mang vẻ đẹp kỳ vĩ, nhưng không còn là ngôi nhà an toàn cho loài cá này nữa.
Sự thay đổi của dòng chảy do các công trình thủy điện khiến môi trường sống của cá bị xáo trộn. Những khúc sông từng là nơi cá đẻ trứng, nuôi con, nay đã bị lấp đầy bởi bùn đất hoặc biến dạng hoàn toàn. Không chỉ vậy, biến đổi khí hậu khiến nước sông nóng lên, làm thay đổi tập tính sinh sản vốn rất nhạy cảm của loài cá đặc hữu này.
Đáng buồn nhất là nạn đánh bắt tận diệt vẫn diễn ra âm ỉ: lưới điện, thuốc nổ, bẫy lưới được sử dụng vô tội vạ khiến cá không kịp sinh sôi đã bị tận diệt. Nhiều năm liên tiếp, người dân không còn thấy cá Mỵ xuất hiện. Ngay cả những người già sống trọn đời bên bến nước cũng phải lắc đầu: “Lâu rồi chưa gặp lại con cá ấy…”
Từ một loài cá phổ biến, cá Mỵ giờ đã được đưa vào Sách đỏ Việt Nam, thuộc nhóm nguy cấp. Và đó không chỉ là sự mất mát về mặt sinh học, mà còn là tổn thương sâu sắc với văn hóa bản địa nơi đây.
Giữ lại hơi thở của dòng sông
Không đành lòng nhìn “báu vật sống” bị lãng quên, một số chương trình bảo tồn đã được khởi động, chủ yếu tại Hà Giang. Những nỗ lực nhỏ bé đầu tiên là thu thập những con cá còn sót lại trong dân, thử nghiệm nhân giống trong ao nuôi và theo dõi tập tính của chúng.
Kết quả bước đầu cho thấy cá Mỵ có thể thích nghi với môi trường nuôi nhân tạo, miễn là đảm bảo được điều kiện nước sạch, nhiệt độ phù hợp và nguồn thức ăn tự nhiên. Đây là tín hiệu tích cực, dù số lượng cá giống còn rất hạn chế. Việc nhân nuôi thành công không chỉ mở ra hy vọng phục hồi quần thể cá Mỵ trong tự nhiên mà còn có thể phát triển thành mô hình sinh kế bền vững cho người dân địa phương.
Tuy nhiên, con đường này vẫn còn nhiều thách thức. Môi trường sống ngoài tự nhiên vẫn đang bị đe dọa từng ngày. Việc nuôi ao, nếu không được kiểm soát nghiêm ngặt, có thể dẫn đến biến đổi gen hoặc mất đi các đặc tính bản địa quý giá của cá Mỵ. Quan trọng hơn, cần có sự phối hợp đồng bộ từ cộng đồng, chính quyền địa phương và các tổ chức bảo tồn để thực sự tạo ra thay đổi.
Cá Mỵ – lời nhắc nhớ từ thiên nhiên
Dòng Nho Quế là biểu tượng của Hà Giang, và cá Mỵ chính là một phần linh hồn của dòng sông ấy. Khi loài cá này biến mất, đó không chỉ là chuyện của một sinh vật, mà còn là hồi chuông cảnh báo về sự mong manh của những hệ sinh thái từng tưởng như bất biến.
Giữ lại cá Mỵ là giữ lại hơi thở cho vùng đá, giữ lại nét riêng không thể thay thế của Cao nguyên đá Đồng Văn. Và quan trọng hơn, đó là cách để chúng ta nói với thiên nhiên rằng: dù muộn, nhưng con người vẫn có thể học cách trân trọng và gìn giữ.
Không ai muốn một ngày nào đó, cá Mỵ chỉ còn tồn tại trên tranh ảnh, trong những lời kể của người già, hay trong bảo tàng. Nếu còn có thể làm điều gì đó, thì ngay bây giờ chính là lúc để hành động – để một loài cá không trở thành một ký ức buồn nữa.
