Đạo làm mẹ theo quan niệm Phật giáo là một vị thế có trách nhiệm cao cả cũng như đáng được tôn quý. Nếu một người phụ nữ đã sống qua đời sống trong gia đình và làm tròn trách nhiệm người mẹ, bà có thể hiên ngang chấp nhận danh dự và sự tôn trọng tương xứng với mức độ thành thật mà bà đã biểu hiện trong việc làm tròn những trách nhiệm đó. Chính là do làm nổi bật vị thế có trách nhiệm và đáng kính này với tư cách mẹ loài người mà Đức Phật đã nâng cao địa vị của giới phụ nữ trong xã hội.
Một con người không có gì khác đáng hãnh diện và quý trọng bằng người mẹ của chính mình, miễn là bà đã làm tròn trách nhiệm của người mẹ . Một người mẹ như thế, cùng với quê hương, được coi trọng thậm chí còn cao hơn đời sống trên cõi trời. (janani janmabhumis ca svargatabi gariyasi).
Sự việc đáng tập trung đặc biệt trong Phật giáo là người phụ nữ với tư cách người mẹ luôn luôn được đề cập trước tiên khi bàn đến cặp cha mẹ trong dạng kép mata-pitaro (mẹ cha) Cái vị thế ưu tiên này không bao giờ người cha được hưởng, rõ ràng ông giữ một vai trò thứ yếu trong việc chăm sóc dạy dỗ con cái. Điều này chỉ làm nổi bật cái giá cao của đạo làm mẹ và trách nhiệm nặng nề đi theo nó.
Từ quan điểm Phật Giáo người mẹ tốt cần thiết phải là người vợ tốt. Nếu người chồng không làm tròn phận sự thì người vợ có thể không có sự giúp đỡ, nhưng thông thường, người vợ tốt và đảm đang phải là người có khả năng hướng dẫn người chồng trở về con đường chánh, ngoại trừ một vài trường hợp đặc biệt. Khả năng này là vũ khí chủ yếu mà người phụ nữ có thể có được tùy thuộc vào năng lực cải tiến bẩm sinh với tư cách người mẹ, miễn là bà trau dồi nó một cách đúng đắn. Nhưng mặt khác, nếu bà mẹ bỏ bê trách nhiệm thiêng liêng của mình thì mọi người cũng sẽ thất bại, đặc biệt những đứa con, là những người sẽ tạo dựng thế hệ tương lai của chúng ta.
Sự thành công của đạo làm mẹ về căn bản tùy thuộc vào việc thi hành đúng đắn những bổn phận hỗ tương bởi tất cả những thành viên trong gia đinh, việc này được dẫn chứng qua sự giảng dạy của Đức Phật trong kinh Thi Ca La Việt, kinh thứ 31 của Trường bộ kinh, đó là một bài học thật sự giúp cho sự thành công của đời sống gia đình.
Nơi đây bổn phận chính của người mẹ (cùng với người cha) là phải khuyên can những đứa con tránh làm những điều ác xuyên qua giới và sự thực hành, phải thuyết phục chúng làm những việc lành theo cách tương tự, cho chúng học hành đàng hoàng, lập gia đình cho chúng với người bạn đời thích hợp và trao cho chúng tài sản thừa kế đúng lúc. Đây là vừa đủ những bổn phận của đạo làm mẹ (cũng như của đạo làm cha), cái sườn mà phần còn lại sẽ được dựa vào.
Xuyên qua tất cả những lời giáo huấn, Đức Phật đã nêu bật mối tương quan mật thiết giữa người mẹ và con cái. Người mẹ là người tốt nhứt trong những người bạn tốt, trong những người thân tốt, và trong những người lão niên đáng kính.
Không có sự che chở của bà mẹ đời sống của đứa trẻ có thể gặp nhiều sự nguy hiểm nghiêm trọng bởi vì không gì có thể bằng tình mẫu tử. Biết rõ điều này Đức Phật đã vận dụng tình thương đó bằng tỷ dụ nổi tiếng trong kinh Từ Bi (Metta Sutta) "Giống như người mẹ bảo vệ đứa con một của mình dù cho phải hại đến mạng sốngTrong kinh Bổn sanh:
Người mẹ âu yếm nhìn vào đứa con,
xúc cảm, hân hoan dâng ngập cõi lòng."
Đức Phật đã thừa nhận vị thế độc nhất vô nhị đối với đạo làm mẹ bởi vì sự hiểu biết và thông hiểu của Ngài đối với những liên hệ của loài người. Một lần có một vị thiên đến gặp Ngài và hỏi rằng : "Ai là người bạn tốt nhất mà người ta có trong gia đình" - kim su mittam sake ghave? Đức Phật trả lời hoàn toàn không do dự rằng: "Người mẹ là một người bạn tốt nhất trong gia đình" - Mata mittam sake ghave.
khi người mẹ buông bỏ bổn phận của bà, dù cố ý hay vô tình, việc đó sẽ phá hủy cả cuộc sống của những đứa con bất hạnh, bởi vì không gì khác trên cõi đời này có thể thay thế người mẹ ruột của mình về phương diện này. Mặc dù hiếm, khía cạnh ảm đạm của chức năng làm mẹ trong xã hội bây giờ không phải là không có.
Do đó, ngược lại với cơ sở này về giá trị độc nhất vô nhị của chức năng làm mẹ trong cuộc sống văn minh của nhân loại, một đứa trẻ sanh ra ngoài ý muốn của bà mẹ có thể trở thành nạn nhân chắc chắn của những hoàn cảnh đau thương.
Trước hết, mất mẹ là mất đi người thầy dạy dỗ đầu đời và người cứu khổ của đứa con. Với phi nhân tính của xã hội hiện đại không những dẫn đến sự thoái hóa những hệ thống giá trị truyền thống mà còn ngay cả những hệ thống giá trị tự nhiên. Những tình huống bi thương như thế càng lúc càng trở nên thường hơn. Thậm chí đạo làm mẹ thiêng liêng không thể giữ không bị bôi nhọ. Khi đứa trẻ trở thành nạn nhân của một thảm kịch vì bị người mẹ bỏ bê và đối xử tàn nhẫn, thì thật là một sự bất hạnh lớn lao vô chừng cho tâm hồn khốn khổ đó, nó sẽ rất thường tiếp nhận cùng cách xử sự từ mỗi phía, bao gồm người cha và những anh chị em trong gia đình.
Nếu nạn nhân là đứa trẻ sanh ra yếu đuối nó sẽ kết cuộc như là một đứa khờ dại và là gánh nặng cho xã hội. Mặt khác, nếu nó là một người có sức khỏe khi sanh ra, nó có thể trở nên một thành phần xấu trong xã hội, hoặc thậm chí là một kẻ gây nên tội ác, gây thù chuốc oán với những người chung quanh, bằng cách ấy tạo nên những vấn đề cho tất cả những người có liên quan Nó bị buộc là không bình thường về phương diện xã hội, không thể đối mặt trước những vấn đề của đời sống với hiểu biết và can đảm được đòi hỏi. Những tài năng nếu có của đứa trẻ sẽ bị lu mờ, vì cơ hội cho sự phát triển thích đáng đã mất. Đời sống của nó có thể trở thành khốn cùng. Tất cả điều này xảy ra chỉ vì đạo làm mẹ đã buông rơi nghĩa vụ theo tiếng gọi của lương tâm đối với gia đình và xã hội.
Mặc dù người cha thường là người kiếm tiền nuôi gia đình, nhưng vai trò của người mẹ thay thế vai trò của người cha trong việc nuôi nấng và dạy dỗ con cái. Đứa trẻ được nuôi dưỡng khỏe mạnh, gia đình an vui, sự hợp tác cùng nhau trong số các thành viên trong gia đình v.v... phần lớn tùy thuộc vào sự khéo léo của người mẹ trong sự điều hành những việc trong nhà. Do vậy sự quan tâm chính của người mẹ sẽ là bảo toàn vị thế của bà như là biểu tượng của đạo làm mẹ thiêng liêng, ở nơi mà đặc tính của người mẹ đòi hỏi sự chú ý cẩn thận nhất. Có một câu nói phổ biến trong số những dân làng Sinhala rằng: “Nếu người mẹ tốt thì con gái chắc chắn sẽ tốt y như bột nghệ giữ được phẩm chất của nó khi cái cối xay còn tốt”.
Một thành ngữ dân gian khác nói: "Nếu người mẹ chết, điều gi có thể trông cậy vào từ người cha?". Ở đây người ta có thể thấy trí tuệ trong truyền thống dân gian nhất trí biết bao với trí tuệ thực tiễn của Đức Phật.
Bên cạnh vấn đề của những đứa trẻ mà người mẹ không muốn có sự hiện diện của nó, người mẹ này được người ta gọi là người “bất nhân” trong thành ngữ của nhân gian, cũng có những người mẹ đã phạm sai lầm khi có những yêu chuộng riêng trong số những đứa con của mình, việc này đã tạo ra những vấn đề cho tất cả người có liên quan, đặc biệt cho những anh em. Đây là nguồn chia rẽ thường có với những hậu quả tai hại, không làm điều tốt cho mọi người. Tình thương của người mẹ phải là chung cho tất cả con cái của mình.
Một lỗi thông thường khác, đặc biệt tại Tích lan, là việc đặt gánh nặng lên trẻ em với những gánh nặng gia đình thái quá. Rất thường đứa lớn nhất trong gia đình là vật hy sinh cho toàn thể gia đình. Ðây không những là bất công mà còn là tội lỗi bởi vì nó cản trở và ngăn sự phát triển đúng đắn nhân tính của nạn nhân. Nó có thể dễ dàng phát triển hận thù đối với toàn thể gia đình với những hậu quả không dễ chịu cho những người có liên quan. Chỉ có những bà mẹ ngu đần và độc ác mới làm như thế.
Cuộc thảo luận vừa rồi đã chứng minh rõ ràng là Đức Phật đă vinh danh đạo làm mẹ và ban cho tất cả những người mẹ một danh từ đáng kính ngưỡng là "Matugama".
