Theo các giai thoại lịch sử Việt Nam, Lý Thái Tổ (Lý Công Uẩn) được triều thần và sư tăng ủng hộ, lên ngôi thay thế Ngọa Triều bạo ngược để bảo vệ sự yên bình cho đất nước. Ông không chỉ chăm lo đời sống nhân dân mà còn khai mở thời kỳ thái bình cho dân tộc. Với tầm nhìn xa trông rộng, Lý Thái Tổ đã sáng lập triều đại Lý (1010 - 1225) và chọn Thăng Long làm kinh đô mới cho quốc gia. Công đức của ông rạng ngời đến muôn đời, sự vinh quang của triều đại ông đạt tới đỉnh cao!
Nhiều giả thuyết
Theo ghi chép trong cuốn Đại Việt sử ký toàn thư, vua thuộc dòng họ Lý, tên húy là châu Cổ Pháp, Bắc Giang. Mẹ của vua mang họ Phạm, trong một lần đến chùa Tiêu Sơn cùng với một vị thần đã thụ thai và sinh ra vua vào ngày 12 tháng 2 năm Giáp Tuất, niên hiệu Thái Bình năm thứ 5 của nhà Đinh (tức ngày 8 tháng 3 năm 974). Tuy nhiên, trong cùng sách, cuối trang lại có đoạn viết: “Vua sinh ra mới được ba tuổi thì mẹ ngài bế đến nhà Lý Khánh Văn. Khánh Văn nhận nuôi làm con”. Vì giai thoại này, nhiều người tin rằng Lý Thái Tổ thực chất là con của Lý Khánh Văn.
Theo ghi chép trong cuốn Đại Việt sử ký toàn thư, vua thuộc dòng họ Lý, tên húy là châu Cổ Pháp, Bắc Giang
Trong Việt sử tiêu án, nhà sử học Ngô Sĩ Liên đã đưa ra nhiều giả thuyết thú vị: “… bài ký ở chùa Tiên Sơn có ghi rằng: Thái hậu cảm tinh anh của Bạch Hầu mà sinh ra vua… Ngoại truyện lại kể: Mẹ vua năm 20 tuổi, nghèo hèn không có chồng, cư trú nhờ một lão Sa môn ở chùa Ứng Thiên, làm công việc thổi nấu. Một lần khi lửa tắt, bà đang ngủ mê man, lão Sa môn vô tình chạm vào, khiến bà giật mình tỉnh dậy và sau đó mang thai, sinh ra vua… Thế thì thật không rõ ai mới là cha của vua”.
Tuy nhiên, có tài liệu khác lại cho rằng Lý Thái Tổ thực ra là con của thiền sư Vạn Hạnh. Người ta cho rằng Vạn Hạnh đã sắp xếp để em ruột của mình, sư Lý Khánh Văn, nhận nuôi và đặt tên họ Lý cho đứa trẻ, nhằm hợp thức hóa danh tính cho con trai thực sự của mình.
Ai là cha đẻ của vua?
Trong những năm gần đây, các cuộc nghiên cứu và khảo sát về lý lịch xuất thân của vua Lý Thái Tổ đã tiết lộ nhiều chi tiết mới, được cho là khá phù hợp và xác đáng. Việc bà Phạm Thị Ngà sinh ra Lý Công Uẩn ở làng Dương Lôi là điều không ai phủ nhận, nhưng từ đó có thể suy ra hai khả năng: mẹ vua là người Dương Lôi (kết hôn với người cùng làng) hoặc bà là người nơi khác đến và lấy chồng ở Dương Lôi. Theo các nhà nghiên cứu lịch sử vào cuối thế kỷ XX, nếu chấp nhận luận điểm rằng Đình Bảng là quê nội và Dương Lôi là quê ngoại của Lý Thái Tổ, điều này ngầm ám chỉ rằng thiền sư Vạn Hạnh chính là cha đẻ của Lý Công Uẩn.
Việc bà Phạm Thị Ngà sinh ra Lý Công Uẩn ở làng Dương Lôi là điều không ai phủ nhận
Theo sử sách, để chứng minh sự trong sạch của mình, Vạn Hạnh đã chỉ tay vào con hổ đất bên bàn thờ và thề: "Thân này, tâm này đã tu hành không vọng tưởng gì nữa, nếu không thanh tịnh, mắc tội tà dâm thì xin trời trừng phạt và con hổ kia vẫn là con hổ đất; còn nếu giữ được phép giới siêu thoát thì hổ đất sẽ biến thành hổ thật". Thật kỳ diệu, lúc đó con hổ đất bỗng rùng mình và biến thành hổ thật để Vạn Hạnh cưỡi. Người đời sau đã lấy cảm hứng từ câu chuyện này để tạc tượng Ngài và thờ phụng tại chùa Tiêu, với bài vị ghi rõ: "Lý triều nhập nội, Quốc công tể tướng Thiền sư Vạn Hạnh".
Giáo sư Hoàng Xuân Hãn cho biết: "Vì những lý do riêng, Lý Thái Tổ không muốn công khai lý lịch của mình. Điều quan trọng hơn là để lấy được lòng tin của dân, nên mới bịa ra chuyện được sinh ra bởi thần linh. Tuy nhiên, điều này hoàn toàn không đúng vì chắc chắn vua có bố mẹ đẻ. Bằng chứng rõ ràng là ngay sau khi lên ngôi vào ngày 21/1/1009, Lý Thái Tổ đã truy tôn cha là Hiển Thánh Vương và mẹ là Minh Đức Thái Hậu; phong tước cho chú và anh em ruột; đồng thời ra chiếu chỉ làm Ngọc điệp (gia phả nhà vua)". Cùng quan điểm, Giáo sư, Tiến sĩ Lịch sử Nguyễn Quang Ngọc bổ sung rằng vào năm 1018, vua Lý Thái Tổ đã tiếp tục truy phong bà nội làm Hậu và đặt tên thụy cho bà.
Ngay sau khi lên ngôi vào ngày 21/1/1009, Lý Thái Tổ đã truy tôn cha là Hiển Thánh Vương và mẹ là Minh Đức Thái Hậu
Theo sách "Thiền uyển tập anh", ngôi mộ của Hiển Khánh Vương, cha đẻ của vua Lý Thái Tổ, được đặt tại hương Cổ Pháp, với những mốc chuẩn xác về vị trí. Sau này, cố Giáo sư Trần Quốc Vượng đã giải mã và xác định khá chính xác vị trí của ngôi mộ nằm ở cánh đồng làng Dương Lôi. Cuốn sách còn ghi chép: "Khi Lý Công Uẩn chưa lên ngôi vua, sư Vạn Hạnh vào nửa đêm ra thăm mộ Hiển Khánh Vương và đã gặp ông hiển linh, báo cho biết về sự ra đời của triều Lý".
Những thông tin trên đã giúp xác nhận rõ ràng rằng Vạn Hạnh không phải là cha đẻ của Lý Công Uẩn. Thực tế, Lý Công Uẩn có cha, mẹ, chú, bác và anh em ruột ở làng Dương Lôi. Vua không phải là con hoang, nhưng cái chết sớm của cha đã để lại cho mẹ ông nhiều điều tiếng và khó khăn. Vì vậy, tất cả những thông tin trên chỉ là truyền thuyết, được tạo ra bởi sự suy diễn hoặc sáng tác của dân gian, chứ chưa có bằng chứng rõ ràng. Cách đây 200 năm, các sử gia biên soạn Quốc sử quán triều Nguyễn cũng phải thừa nhận: "Gốc tích họ Lý lờ mờ không khảo được…" và đành ghi lại để khảo cứu về sau.
