Chắc hẳn bạn đã từng nghe hoặc dùng qua nhiều lần thành ngữ “đều như vắt chanh”. Theo cách hiểu thông thường, đều như vắt chanh tức là làm việc gì đó lặp đi lặp lại một cách rất đều đặn và dễ dàng. Tuy nhiên, theo nhiều ý kiến, thao tác vắt chanh không thể đều, và lặp đi lặp lại như nhau được?
Thành ngữ được cho là chính xác ở đây phải là: Đều như vắt… tranh. Đều như vắt tranh là khi lợp mái tranh nhà, người dân dùng cỏ tranh đan vào nhau thành một Vắt, người ta gọi là Vắt Tranh. Rồi họ đưa những Vắt Tranh này lên mái nhà để lợp nhằm che nắng che mưa.
“Vắt” trong câu này là một danh từ mang nghĩa lượng cơm, xôi được tạo thành nắm như trong câu “Mang mấy vắt cơm đi ăn đường” hay “Mỗi đùm hai vắt xôi” (theo Từ điển tiếng Việt). “Đều như vắt tranh” ý nói làm một cái gì đấy rất đồng đều. Có thể nhiều người không biết tranh là gì hoặc do từ ngữ vùng miền nên theo thói quen đọc ra chữ “chanh” và lâu dần thành một câu thành ngữ thông dụng dễ hiểu.
Với thế hệ trẻ, “tranh” là một vật liệu khá mới lạ. Tuy nhiên ngày trước, cỏ tranh là một vật liệu phổ biến được sử dụng để làm nhà. Cỏ tranh là loại cây sống lâu năm, có thân rễ lan dài, ăn sâu dưới đất. Cây mọc hoang dại, phân bố rộng rãi khắp nơi ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam nước ta và nhiều nước có khí hậu nhiệt đới trên thế giới.
Người ta thường bện thành từng tấm (để lợp mái hoặc dựng vách) theo kích thước phù hợp với ngôi nhà. Quy trình này được gọi là đánh tranh. Kỹ thuật đánh tranh khá khó, đòi hỏi tính thẩm mỹ cao. Các nắm sợi tranh (hay còn gọi là một vắt) phải đều tăm tắp để khi lợp lên mái trông đẹp và không bị thấm nước mưa.
Mỗi khi đánh tranh phải dùng một tay nắm những sợi tranh thành một vắt. Muốn cho đều tăm tắp, mười vắt như mười thì lượng sợi tranh trong tay phải vừa vặn sao cho ngón cái chạm tới ngón trỏ, nếu ít hơn sẽ thêm vào và ngược lại.
Nếu các vắt tranh lỏi chỏi không đều thì khi lợp lên sẽ dễ bị thấm nước mưa và đứng trong nhà trông lên sẽ không được đẹp. Trong lúc tay này nắm vắt tranh, tay kia phải khéo léo bắt vắt tranh đưa vào hom (3 thanh tre được vót thành sợi có chiều dài bằng tấm tranh) và chỉnh cho đều.
